Një studim i kohëve të fundit i botuar si një paraprint në arXiv propozon që “Manuali Yjor i Mjeshtrit Shi”, një katalog i lashtë astronomik kinez, daton afërsisht në vitin 355 para Krishtit. Ky zbulim, nëse konfirmohet, do ta bënte atë hartën yjore më të vjetër të njohur në botë, duke i paraprirë astronomit të famshëm grek Hipparchus me më shumë se dy shekuj. Ekipi i kërkimit përdori një teknikë inovative të inteligjencës artificiale të quajtur Transformimi i Përgjithësuar Hough për të analizuar imazhet dixhitale të dorëshkrimit, duke zbuluar njohuri të reja mbi origjinën dhe zhvillimin e tij. Pavarësisht këtyre pretendimeve, datimi dhe interpretimi i saktë i këtij manuali yjor mbetet i diskutueshëm brenda komunitetit shkencor, me disa ekspertë që ofrojnë afate kohore dhe shpjegime alternative.
“Manuali i Yjeve i Mjeshtrit Shi” konsiderohet katalogu më i vjetër kinez i yjeve që ka mbijetuar . Dorëshkrimi tradicionalisht i atribuohet Shi Shen, një astronom i njohur që besohet se ka jetuar gjatë periudhës së Shteteve Ndërluftuese në Kinën e lashtë. Përpara këtij studimi, mendohej se katalogu e kishte origjinën rreth shekullit të parë para Krishtit, por analiza e re e mundësuar nga inteligjenca artificiale e vendos krijimin e tij gati 250 vjet më parë, rreth vitit 355 para Krishtit. Ky afat kohor përkon me jetëgjatësinë e vlerësuar të vetë Mjeshtrit Shi. Studimi sugjeron se dorëshkrimi u ndryshua më vonë rreth vitit 125 pas Krishtit, duke treguar se harta e yjeve iu nënshtrua përditësimeve gjatë shumë shekujve. Këto gjetje, nëse vërtetohen, theksojnë kontributet e hershme dhe të sofistikuara të Kinës në zhvillimin e astronomisë.
Metoda e ekipit të kërkimit u përqendrua në krahasimin e pozicioneve të yjeve dhe paraqitjeve të yjësisë brenda dorëshkrimit duke përdorur teknikat e vizionit kompjuterik për të korrigjuar gabimet e kopjimit dhe pasaktësitë historike. Kjo i lejoi studiuesit të bënin dallimin midis përmbajtjes origjinale të shekullit të katërt para Krishtit dhe shtesave ose përditësimeve të mëvonshme të bëra gjatë periudhave të mëvonshme. Rezultatet sfidojnë pikëpamjet e mbajtura më parë mbi afatin kohor të njohurive astronomike dhe zbulojnë se si astronomët e lashtë kinezë dokumentuan dhe përsosën vëzhgimet e tyre qiellore me kalimin e kohës.
Pavarësisht datimit të ri premtues, disa historianë dhe astronomë mbeten skeptikë. Një çështje kyçe është prania e pozicioneve kontradiktore të yjeve brenda katalogut, ku disa matje duket se pasqyrojnë shekuj larg. Kritikët argumentojnë se këto mospërputhje mund të mos jenë vetëm për shkak të gabimeve të kopjimit, por mund të lindin nga papërsosmëritë në instrumentet origjinale matëse. Daniel Morgan, një historian i specializuar në astronominë e hershme kineze, sugjeron që kontradiktat e dukshme mund të zgjidhen nëse merret parasysh një diferencë gabimi prej një shkalle të vlerësuar në të dhënat e pozicionit të yjeve. Kjo do ta vendoste origjinën e dorëshkrimit më afër vitit 103 p.e.s., një datë ende më e hershme se vlerësimet e mëparshme, por dukshëm më e vonë se pretendimi i bazuar në inteligjencën artificiale.
Ky debat i vazhdueshëm nënvizon sfidat e datimit të teksteve të lashta shkencore që kanë pësuar rishikime, kopjime dhe përkthime të shumta gjatë shekujve. Për më tepër, ai ilustron kompleksitetet e përfshira në interpretimin e të dhënave astronomike nga një kohë kur mjetet dhe metodat vëzhguese ishin ende në zhvillim. Interpretimet kontradiktore pasqyrojnë gjithashtu diskutime më të gjera rreth origjinës së njohurive astronomike në Azinë Lindore krahasuar me ato në botën greko-romake.
Pretendimet rreth hartës më të vjetër yjore mbartin një peshë të konsiderueshme kulturore, veçanërisht në kontekstin e historisë shkencore globale. Tradita kineze e astronomisë, shpesh e lënë në hije nga rrëfimet perëndimore, po fiton njohje të re përmes zbulimeve si ky manual yjesh. Studiuesit e hershëm evropianë ndonjëherë i kanë konsideruar të dhënat astronomike kineze si primitive, pavarësisht saktësisë së tyre të demonstruar dhe natyrës sistematike. Ky hulumtim i ri nxjerr në pah njohuritë e përparuara që zotëronin astronomët kinezë dhe rolin e tyre në zhvillimin e hartografisë qiellore, duke përfshirë inovacione si sfera armilare, një instrument që përdor unaza të ndërlidhura për të modeluar qiejt.
Kjo garë për artefaktin astronomik “më të vjetër” pasqyron gjithashtu dinamikën ndërkombëtare afatgjatë, ku krenaria kombëtare dhe rivaliteti historik formësojnë diskursin shkencor. Njohja e arritjeve të lashta kineze kontribuon në një kuptim më të ekuilibruar dhe gjithëpërfshirës të kërkimit të njerëzimit për të kuptuar kozmosin. Na kujton se astronomia, si një përpjekje universale, evoluoi përmes qytetërimeve të shumta, secila duke shtuar perspektiva dhe zbulime unike.
Ndërsa “Manuali i Yjeve i Mjeshtrit Shi” mund të jetë tabela yjore më e vjetër që ka mbijetuar si një katalog i numëruar me harta qiellore të detajuara, ai nuk është regjistrimi më i hershëm i pozicioneve të yjeve të njohura nga njerëzimi. Tekstet astronomike babilonase datojnë të paktën që nga shekulli i tetë para Krishtit, dhe përmbajnë përshkrime të shkruara të vendosjes së yjeve dhe ngjarjeve qiellore. Megjithatë, këto regjistrime babilonase ndryshojnë nga dorëshkrimi kinez në formë, pasi u mungojnë hartat grafike të yjeve dhe sistemet koordinative që karakterizojnë katalogët e mëvonshëm.
Dallimi midis të dhënave përshkruese të yjeve dhe hartave të formalizuara të yjeve është i rëndësishëm në gjurmimin e evolucionit të astronomisë. Përdorimi i koordinatave sferike dhe teknikave të sakta të katalogimit nga astronomët kinezë shënon një hap të rëndësishëm përpara në studimin shkencor të qiellit të natës. Ky përparim ilustron se si metodat vëzhguese dhe përfaqësimi i të dhënave u bënë gjithnjë e më të sofistikuara nëpër kultura dhe periudha të ndryshme kohore.
