Nga Anton Pashku
Njëri ndër zërat më të fuqishëm të letërsisë bashkëkohore shqiptare dhe një nga përfaqësuesit më të shquar të prozës moderne shqiptare, i cili jo vetëm pasqyron realitetin e kohës, por edhe e tejkalon atë duke krijuar vlera universale, është Anton Pashku (1937–1995).
E gjithë vepra e tij, veçanërisht tregimi “Kulla” – një tregim antologjik që sfidon strukturat klasike të rrëfimit dhe hap dritare të reja mbi realitetin njerëzor, ekzistencializmin dhe vetë shoqërinë shqiptare – përbën një vlerë të papërsëritshme në letërsinë tonë moderne. Pikërisht sepse “Kulla” nuk është thjesht një ndërtim fizik: ajo është një hapësirë simbolike që përfaqëson ngujimin shpirtëror, izolimin psikologjik dhe mbylljen shoqërore. Një realitet i errët, i mbyllur dhe pa rrugëdalje. Personazhet brenda saj nuk janë vetëm individë të veçantë, por figura ekzistenciale që mishërojnë vetë fatin e njeriut. Në këtë hapësirë të ngushtë, koha duket e ngrirë, bisedat përsëriten, shpresa zbehet dhe njeriu zhytet në pritje të pakuptimtë.
Vetë teksti është një ndërtim i veçantë ku shkrimtari luan me kohën, hapësirën, identitetin dhe absurditetin njerëzor, duke sfiduar rrëfimin linear. Ngjarja sillet rreth personazheve që jetojnë të ngujuar në kullë, të cilën ai mjeshtërisht e përdor si metaforë të izolimit, vetmisë, mbylljes dhe rrethimit shpirtëror e shoqëror.
Në një farë mënyre, “Kulla” bëhet simbol i fatit të individit dhe të shoqërisë shqiptare: një mjedis që e kufizon njeriun, ku gjithçka rrotullohet rreth pritjes, një fundi të pasigurt, një bllokimi që nuk thyhet dot. Autori ndërton një mozaik mendimesh, fragmentesh e bisedash, ndonjëherë të përsëritura, që krijojnë një atmosferë të mbyllur e të tensionuar. Personazhet janë më shumë figura ekzistenciale sesa karaktere të zhvilluara psikologjikisht; ata mbijetojnë brenda hapësirave të ngushta e të ngrira, ku gërshetohen motive që shkojnë nga lashtësia, drama shqiptare ndër shekuj, qëndresa, ekzistenca, e deri te aktualiteti dhe vizioni i së ardhmes.
Përmes figurës së Plakës dhe Djalit, autori rrëfen për vazhdimësinë, trashëgiminë dhe mbrojtjen e identitetit kombëtar përballë rreziqeve të jashtme. Tradita shfaqet si një mburojë simbolike, ndërkohë që dhuna e përkohshme historike e humb fuqinë përballë shpirtit të trashëguar brez pas brezi.
Vetë kulla pra është më shumë sesa një ndërtesë. Ajo është simbol i forcës, krenarisë, mbrojtjes, nderit, por edhe i ngujimit, hakmarrjes, izolimit dhe trashëgimisë së rëndë. Pashku e shndërron atë në metaforën e njeriut bashkëkohor, që nuk mbyllet vetëm fizikisht, por edhe shpirtërisht, brenda kufijve që ia vendos vetes. Ai e kthen këtë objekt konkret në një hapësirë të mbyllur simbolike, ku individi nuk jeton më për të qenë, por për të pritur, për të duruar, për të mbijetuar në një rreth që nuk ka as fillim, as fund.
Anton Pashku nuk i rri besnik formës klasike: nuk ofron një rrëfim linear, por një mozaik mendimesh, emocionesh dhe pamjesh, që ndonjëherë duket sikur nuk lidhen mes tyre, por që synojnë të përçojnë ndjesinë e kaosit të brendshëm. Ai sjell një stil fragmentar, me fjali të shkurtra, të thjeshta, të ngarkuara me tension dhe kuptim të dyfishtë, që ngjajnë herë pas here me rrëfimet e Kafkës, ku absurdi nuk është rastësor, por thelbi i ekzistencës. Përsëritjet, thyerjet dhe kaosi i brendshëm shërbejnë për të pasqyruar absurditetin e jetës së personazheve, që nuk jetojnë më për të vepruar, por për të mbijetuar në pritje. Kështu “Kulla” mund të shihet si pasqyrë e absurditetit njerëzor: pritje e pafund, mungesë lirie, mosndryshim. Njeriu në këtë tregim nuk jeton – ai pret. Kjo pritje e bën jetën e tij të ngurtë, të bllokuar, pa shpresë.
Njëkohësisht, “Kulla” është edhe metaforë e shoqërisë shqiptare të kohës: një shoqëri e mbyllur, e ngujuar në rregulla të vjetra, që pret diçka që nuk dihet a do të vijë.
Vepra prek idetë themelore të ekzistencializmit: lirinë, izolimin, kuptimin e jetës, frikën nga bota e jashtme. Stili i thyer, me përsëritje e kaos të brendshëm, nuk është aksidental: ai shërben për të përçuar ndjesinë e absurditetit. Asgjë nuk vjen nga jashtë; gjithçka ndodh brenda mureve të kullës, që janë njëkohësisht mbrojtje dhe burg.
Në plan më të gjerë, trgimi flet për fatin tragjik të njeriut që përballet me pafuqinë e vet përballë strukturave shoqërore dhe historike. Shqipërimi që Pashku i bën këtij realiteti shkon përtej individit: ai flet për një shoqëri të tërë që ngujon veten në zakone, në pritje që nuk sjellin asgjë. Kulla bëhet metaforë e një populli që ka frikë të dalë jashtë, që s’e di si të çlirohet nga zinxhirët që vetë i ka lidhur.
Në këtë tregim, personazhet nuk janë heronj që përpiqen të ndryshojnë fatin; ata janë të ngrirë, të bllokuar, të kapur në një situatë pa rrugëdalje. Çdo mendim, çdo shpresë mbetet brenda mureve të kullës, pa mundësi daljeje. Për këtë arsye, vepra është thellësisht ekzistenciale: ajo flet për absurditetin e jetës, për rrotullimin pa fund rreth një pike që nuk ndryshon kurrë.
Kjo vepër është tronditëse sepse të bën të mendosh: sa herë në jetë ndërtojmë “kullën” tonë? Sa herë i mbyllim vetes mundësitë? Sa herë i frikësohemi hapësirës jashtë? A jemi vërtet të gatshëm të shembim ato mure? Pashku na mëson se izolimi nuk është vetëm fizik – është edhe shpirtëror, psikologjik, shoqëror. Dhe kur e lexon këtë vepër, është e pamundur të mos gjesh një copëz nga vetja brenda saj.
Edhe pse i lidhur me realitetin shqiptar, tregimi i Anton Pashkut merr përmasa universale. Kulla nuk është vetëm një strukturë fizike shqiptare, por metaforë e gjendjes njerëzore: frikës, pasigurisë, pritjes së pakuptimtë. Çdokush mund të shohë veten brenda saj, sepse të gjithë ndërtojmë “kulla” rreth vetes – mure mbrojtëse që shpesh shndërrohen në burgje. Ky tregim të fton të mendosh: a jam unë brenda apo jashtë? Dhe, a dua të dal?
Tregimi “Kulla” e Anton Pashkut nuk është thjesht një tregim: është një univers më vete, ku fjalët shtrëngojnë kohën, hapësirën dhe njeriun brenda një ngujimi që i kapërcen muret e ndërtesës. Është një pasqyrë e shpirtit, e historisë, e shoqërisë sonë.
Anton Pashku është cilësuar si “Xhojsi i letërsisë shqipe” (I. Rugova), një autor që solli risi dhe modernitet në tregimtarinë shqipe. Ai eksperimentoi me gjuhën, me strukturën, duke krijuar një stil të tijin të papërsëritshëm, që shënoi një kthesë të rëndësishme në letrat shqipe. Kontributi i tij qëndron jo vetëm në temat që trajtoi, por edhe në mënyrën se si arriti t’i japë zë mendimeve dhe ndjenjave të përmbysura, absurdit, mungesës së kuptimit, duke u ngritur mbi letërsinë e kohës së vet.
Stili i tij është vetë një rebelim ndaj rrëfimit klasik: fragmentar, i përsëritur, i thyer, gati absurd. Ky stil nuk është eksperiment për hir të eksperimentit, por mënyra më e natyrshme për të treguar një realitet që vetë është absurd. Si te veprat e Kafkës ose të Samuel Beckett-it, edhe te ky tregim personazhet nuk janë emra, por figura ekzistenciale që mund të jemi të gjithë ne.
Pse na ngacmon kjo vepër edhe sot? Sepse nuk është thjesht histori shqiptare – është histori universale. Të gjithë kemi kullat tona: ato hapësira që i ndërtojmë vetë për të mbrojtur veten, por që shpesh shndërrohen në burgje. Janë frikërat tona, pasiguritë, pritjet që zvarriten, bisedat që nuk i bëjmë, ëndrrat që nuk i ndjekim. “Kulla” të fton të reflektosh: ku jam unë në raport me këtë kullë? Jam brenda apo jashtë saj? Dhe a dua vërtet të dal prej saj?
Vepra e Anton Pashkut mbetet një thirrje që nuk shuhet: një thirrje për të kuptuar veten, për të përballuar frikën, për të parë përtej mureve. Për ata që kanë guximin ta lexojnë me sy të hapur, kjo nuk është vetëm një vepër letrare – është një pasqyrë ku shohim jo vetëm shoqërinë tonë të mbyllur, por edhe vetveten.
Tregimi “Kulla” mbetet një vepër që sfidon, godet, bën të mendosh. Është një pasqyrë e ngujimit jo vetëm fizik, por edhe shpirtëror e shoqëror, që kapërcen kufijtë e një kohe të caktuar dhe merr kuptim të përhershëm. Anton Pashku me këtë vepër e vendos veten në piedestalin e letërsisë moderne shqiptare, duke krijuar një univers të vetin, ku fjalët shtrëngojnë njeriun në një ngujim që e bën të pyesë për kuptimin e vetë ekzistencës.
