Nga Gjon Marku
Kullat kanë mbetur bosh.
Dritaret pa xhama, oxhaku i heshtur me gurë të gdhendur, dyert që nuk hapen më – e gjithë kjo flet një gjuhë të pakuptueshme për të gjallët. Muret, megjithëse të rrënuara, mbajnë ende erën e duhanit e pleqërisë burrnore të dikurshme, si një kujtim që s’pranon të tretet.
Dikur, në këto oda kuvendonin burrat për çështje të fisit, të tokës, të nderit. Tash, vetëm era sillet ndër mure, e kënga e heshtjes përplaset në çdo qoshe. Kullat heshtin, e rreth tyre sillen hijet e natës – hijet e burrave të moçëm. Të rinjtë kanë ikur, e ajo që mbeti, është veç heshtja dhe hije që, ndoshta, kthehen herë pas here për të parë nëse ky vend ka mbetur i njëjti; nëse ka ende kush t’u dalë zot trojeve; nëse gjuha, zakonet, e burrëria që dikur gdhendeshin me përkushtim në kuvende, janë ende aty.
Por edhe hijet s’gjejnë tjetër veç një heshtje të rëndë dhe një mjegull të zezë që ka rënë mbi kullat e gurta, atje ndër shpatet e Malit të Shenjtë.
Shkollat janë mbyllur. Dritaret, gozhduar. Në oborret e kullave, vetëm bar e ferra.
E përtej, në varrezën pranë kishës së moçme, shtohen ata – të përjetshmit -që tash e kanë vendin në një jetë tjetër. Sepse këtyre anëve, tash ngjiten vetëm kufomat. Sikur vetëm ato kanë mbetur për të hedhur një vështrim të fundit mbi trevën që s’u nënshtrua kurrë ndër shekuj -Mirditën.
Bjeshkët janë të zëna me heshtje. Deri në Malë të Kunora në Selitës, jehona e atyre që ikën dëgjohet nëpër gryka, si një klithmë që nuk pushon. Kullat, që dikur ishin krenaria e burrnisë shqiptare, sot mbajnë peshën e rëndë të harresës. Nuk dëgjohen më zerat e burave e nuk mblidhen kuvendet, por vetëm renkimet e erës. Në vendin e besës e burrërisë, ka rënë pluhuri i viteve.
Në këto anë jeton Mark Vigani. Në kullën e tij, aty në shpat të malit, shihte nipin që luante me një gur të rrumbullakët. Vështrimin e hodhi drejt shkollës së mbyllur, në fund të katundit, por nuk u ndal gjatë – rrugën e kishte marrë drejt kishës. Ende pa kaluar përruan që të nxjerr në rrugën kryesore, ndjeu një shikim pas krahëve. U kthye. Në oborrin e kullës së një të afërmi, mes mjegullës së buzëmbremjes, i dukej se pa një burrë të moshuar me një qeleshe të bardhë. Instinktivisht pyeti:
– Ti je gjallë?
Por, matanë përronës, nuk foli askush. Foli mjegulla, ajo mjegull që shfaqet e tretet, që të jep ndjesinë e një zëri që nuk e dallon. Pastaj, në atë turbullim, atij iu duk se pa hije të tjera që zbrisnin prej Malit të Shenjtë dhe shkonin në oborret e kullave.
– Pse keni ardhur? – pyeti Marku.
– Erdhem sepse nuk na kujton më askush. Këtu nuk mblidhen më burrat në kuvend. Legjendat janë harruar. Traditat nuk mbahen më. Ne jemi aty, në përtejmen, e këtu nuk ka mbetur më askush.
Marku u ngrit. Deshi të ecë, por dielli ishte fshehur pas maleve. Hana kishte nisur të ngjitej, si një shami e bardhë mbi qiell. Por prapa shpinës ndjeu hapa. Zhurma e tyre e ndiqte. Kur doli në fund të avllisë së tij, po ngjitej drejt oborrit të kullës – asaj të moçmes, ku dikur i ati thërriste kuvendarët. Dhe aty, përballë syve, pa atë që s’e kishte parë kurrë më parë. Ishin hije burrash që vinin nga të gjitha anët – të veshur me tirq e xhamadan, disa me pushkë në krah, ndonjë me plagë në shpatull. Të gjithë mbanin mbi vete peshën e rëndë të historisë.
Pas tyre, vinte një varg i gjatë kufomash. Diku ndaheshin e merrnin drejtimin për në kishë, në prehër të Malit të Shenjtë.
Një burrë i gjatë, me një plagë në shpatullën e djathtë, u ndal para Markut. Foli me një zë që dukej si prej guri:
– Ne jemi ata që ngritëm këtë vend. Ne që i dhamë jetë këtyre mureve, këtyre maleve.
– Pse keni ardhur tani? – pyeti Marku.
– Sepse nuk ka më kush të na kujtojë. Jemi harruar. Nuk ka kush të ngrje një mesh për ne. Erdhem për të kërkuar një shenjë, një fjalë, një lutje.
– Po unë? Unë jam këtu! – tha Marku.
– Ti je, por je i fundit. E një nuk mjafton.
Marku uli kokën. S’dinte ç’të thoshte. Një çast deshi të largohej, të ndiqte shokët që ia kishin mbathur përtej detit. Por kur ngriti sërish sytë, pa që burrat e vjetër ia kishin zënë rrugën.
– Nuk mund të ikësh – tha hija. – Sepse nëse ikën ti, ky vend vdes. Dhe ne s’kemi më ku të kthehemi.
Ndërsa bisedonte me hijen me shpatull të plagosur, përmbi kishë, në rrugën kryesore, u shfaqën dritat e një makine që vinte drejt fshatit.
I lodhur, i këputur, me shpirtin në mugëtirë, Marku e vështroi makinën derisa ndaloi në oborrin e kullës. Prej saj zbriti i biri. U futën brenda. Nuk kishin pirë ende as gotën e parë të rakisë, kur i biri i tha:
– Duhet të vish me mua. Të të marr atje, në Angli. Këtu s’ka mbetur më kush. Atje i kemi të gjitha. Të hash, të pish, asgjë s’do të të mungojë…
Por plaku, si të kishte kthyer shpinën nga bota, fliste ende me hijet. Fjalët e të birit i dëgjonte, por nuk i pranonte. Nga njëri vesh hynin, nga tjetri dilnin. Me zë të ulët tha:
– Këtej tash ngjiten veç kufomat.
I biri këmbëngulte:
– Babë, s’ta prek njeri kullën. As tokën. Atje kemi gjithçka. Marrim ç’na duhet, nuk na mungon asgjë…
-Ikim bab.
Këtej, bab, tash ngjiten veç kufomat.
– Mirë bir, ti po thua se s’preket kulla e arat, se atje po kemi gjithçka dhe s’na mungon asgjë. Po marrim çfarë na duhet. Po a mundem me të pyt, bir… po varret, kujt po ia lëmë? Kujt po ja lejm vorret bir?
