Nga Gjon Marku
Ismail Kadare, një nga figurat më të spikatura të letërsisë shqiptare dhe një zë i fuqishëm i mendimit letrar europian, është një nga figurat më përfaqësuese të letërsisë moderne dhe një zë i rëndësishëm i ndërgjegjes kombëtare në periudha sfiduese historike. Ai ka ndërthurur mjeshtërisht letërsinë artistike me reflektimin filozofik. E nëpërmjet kësaj, ai ka arritur të ndërtojë një univers simbolik ku kultura, historia dhe identiteti shqiptar ballafaqohen me sfidat e shtypjes, censurës dhe harresës.
Ndër veprat më domethënëse të tij është eseja Eskili, humbësi i madh, e cila përbën një reflektim të thellë mbi pozitën e krijuesit në kushtet e represionit ideologjik dhe mbi fatin e një kulture të ndalur në zhvillimin e saj të natyrshëm. Kjo vepër me karakter simbolik e historik, që merr një figurë nga antikiteti grek, reflekton mbi dramën e identitetit kulturor shqiptar në shekuj, ku koncepti i “të penguarës” kulturore dhe roli i letërsisë si mjet qëndrese dhe ruajtjeje të kujtesës historike janë aq të domosdoshëm dhe me aq vlerë.
Eseja Eskili, humbësi i madh nuk është thjesht një analizë mbi Eskilin, por një pasqyrë e tensionit midis krijimtarisë dhe pushtetit, midis kujtesës dhe harresës, midis qenies dhe mohimit kulturor.
Eskili, një nga dramaturgët më të mëdhenj të antikitetit grek, për Kadarenë shndërrohet në një simbol universal të krijuesit që humb përballë pushtetit politik, por fiton nëpërmjet veprës së tij artistike. Në ese, Kadare e portretizon Eskilin si një “humbës të madh” sepse ai nuk triumfon me mjete politike apo ushtarake, por me fuqinë e fjalës dhe artit.
Përmes Eskilit, Kadare në mënyrë alegorike flet për fatin e vet, apo të kombit të vet, ku shumë artistë shqiptarë u detyruan të heshtin, të vetëizolohen ose të dorëzohen ndaj shtypjes dhe dhunës së pushtuesve apo edhe diktaturave vendase.
Eskili përfaqëson figurën e artistit që ruan dinjitetin dhe mesazhin, edhe nëse nuk u nderua nga bashkëkohësit e tij.
Kadare e sheh këtë figurë si të krahasueshme me fatin e artistit shqiptar, i cili në periudha të ndryshme historike është përballur me censurë, përjashtim dhe heshtje të imponuar. Ajo që e bën Eskilin fitues është mbijetesa e veprës së tij, e cila kapërcen kohën dhe përçon mesazhe të pavdekshme për drejtësinë, fatin dhe lirinë.
Po kështu, edhe artisti shqiptar – përmes artit të tij – arrin të tejkalojë represionin dhe të mbrojë identitetin kulturor.
Eskili, dramaturgu i madh i lashtësisë greke, është përshkruar nga Kadare si shembulli ideal i krijuesit që humb në jetën reale, por triumfon në historinë kulturore.
Një nga idetë më origjinale dhe më të fuqishme të Kadaresë në këtë ese është ajo e “të penguarës” – një metaforë për një kulturë që është ndërprerë, shtypur dhe ndalur në zhvillimin e saj organik. Kjo “pengesë” nuk ka vetëm natyrë politike, por edhe shpirtërore dhe identitare.
Kadare identifikon periudha të errëta në historinë shqiptare, veçanërisht gjatë sundimit osman, ku, sipas tij, ndodhi një deformim i thellë kulturor. Në mënyrë të guximshme, ai kritikon jo vetëm pushtuesin, por edhe kolaboracionistët shqiptarë, që, siç shkruan në faqen 69 të esesë:
“U shquan në këtë marrëzi, veçanërisht kontët dhe baronët kokëkrisur shqiptarë, që emrat e bukur Gjergj, Gjon e Pal i kthyen në Mehmet e Ali, ndërsa titujt Kont e Duka i zëvendësuan me Pasha e Vezir.”
Kjo tradhti kulturore, për Kadarenë, është një formë e brendshme vetëçaktivizimi, ku shqiptarët vetë, për interesa të ngushta, pranuan të këmbenin identitetin me privilegje. Kështu, “të penguarën” ai e sheh si një gjendje që kërkon më shumë sesa liri fizike: kërkon ndërgjegje kombëtare, guxim estetik dhe qëndresë shpirtërore.
Ky bllokim nuk është vetëm rezultat i pushtimeve të jashtme (si ai osman, të cilin Kadare e cilëson si “nata më e zezë dhe më e errët e historisë së Shqipërisë”, por edhe i bashkëpunimit apo nënshtrimit të elitave shqiptare ndaj pushtuesit. Ai shpreh hapur revoltën ndaj atyre që “kontë e baronë… i këmbyen emrat si Gjergj, Gjon e Pal me Mehmet e Ali, dhe titujt evropianë me ato osmanë si pasha e vezir” (Kadare, 1988, f. 69).
Por, përballë kësaj panorame të errët, ai vë përballë letërsinë si formë rezistence dhe mbrojtjeje të kujtesës. Letërsia, sipas Kadaresë, nuk është thjesht një formë estetike, por një akt qëndrese. Në një kohë kur censura dhe diktatura synojnë shuarjen e individualitetit, letërsia është vendi ku ruhet kujtesa kolektive dhe ku sfidohet harresa. Ai e sheh artin si mburojën e fundit të shoqërive të vogla ndaj deformimeve historike.
Për Kadarenë, letërsia është më shumë se një art: ajo është instrumenti më i fuqishëm i ruajtjes së kujtesës kolektive dhe i rezistencës ndaj harresës.
Në Eskili, humbësi i madh, Kadare e afirmon rolin e krijuesit si mbrojtës i së vërtetës dhe i kujtesës. Përmes simbolikës dhe alegorisë, ai arrin të thotë të pathënat, të tregojë të ndaluarën dhe të kritikojë sistemin pa u burgosur nga fjalori i drejtpërdrejtë.
Në këtë mënyrë, arti bëhet një akt qëndrese etike dhe kulturore, ku fjalët nuk janë thjesht instrumente estetikë, por mjete për të mbrojtur atë që është në rrezik: lirinë dhe identitetin.
Mesazhi që Kadare përçon në këtë ese nuk është thjesht retrospektiv. Në kohën e sotme, ku liria e mendimit përballet me forma të reja të censurës (si autocensura, manipulimi mediatik dhe presionet ideologjike), koncepti i “të penguarës” vazhdon të jetë aktual.
Pavarësisht se u shkrua në një periudhë specifike, mesazhi i esesë është jashtëzakonisht aktual. Në epokën e manipulimit dixhital të informacionit, krizat identitare dhe globalizimi i pakontrolluar e bëjnë edhe më të domosdoshëm rikthimin tek zërat si Kadare, që na kujtojnë se liria e mendimit dhe kultura nuk janë thjesht luks, por themel i ekzistencës së një kombi.
Në një botë të tejmbushur me informacion, por shpesh të zbrazur nga vërtetësia, letërsia mbetet një hapësirë e domosdoshme për ruajtjen e autenticitetit, të kujtesës së patjetërsueshme dhe të lirisë së mendimit. Kadare, në këtë kontekst, nuk është vetëm një shkrimtar i një epoke të shkuar, por një udhërrëfyes për brezat që vijnë.
Eseja Eskili, humbësi i madh është një nga tekstet më të fuqishme reflektuese të Ismail Kadaresë, ku përmes figurës së Eskilit shfaqet drama e përhershme e krijuesit përballë pushtetit. Kadare trajton me mjeshtëri konceptin e “të penguarës” si një gjendje e thellë kulturore dhe shpirtërore, që ka karakterizuar historinë shqiptare ndër shekuj.
Nëpërmjet kësaj eseje, ai na kujton se arti dhe letërsia nuk janë vetëm mjete të komunikimit estetik, por armë të fuqishme për ruajtjen e lirisë, identitetit dhe kujtesës historike. Në kohët moderne, mesazhi i Kadaresë mbetet jashtëzakonisht aktual dhe frymëzues: përballë çdo forme shtypjeje, kultura dhe fjala e lirë janë forcat që nuk mund të mposhten.
