Nga Gjon Marku
Tregim
Kulla e Bardhëve, e ngulur mbi majën e një kodre ku dukej se ndaleshin retë e bjeshkëve për të pushuar, atë ditë nuk kishte më dritë. Dritarja e madhe e dhomës së epërme ishte e mbyllur me një perde të trashë të zezë, dhe brenda nuk dëgjohej gjë përveç heshtjes që kafshonte muret.
Djali i Gjergj Bardhit ishte mbytur në ujë, pikërishë atë 27 qershor kur mbushte 20 vjeç. Dhe në kullat, në prehër të bjeshkëve, lajmi u përhap si rrufe: djali i vetëm i Gjergj Bardhit ishte mbytur nw ujw.
Aty ku zakonisht shkonte për të larë me shokët dhe për të freskuar shpirtin, atë ditë e kishte marrë për gjithmonë.
I ati, që e kishte jo vetëm dritën e syve të tij, por edhe shpresën e vetme të asaj kulle për të ardhmen, shpirtin gati e kishte lënë kur i dhanë lajmin për të, që e kishte pasur edhe si një shok të pazëvendësueshëm.
Kulla e Bardhëve, e njohur për bukë, burrëri, besë dhe traditë, u mbulua me heshtje. Zoti nuk i kishte dhënë më shumë fëmijë, dhe ajo ditë e zezë ia preu rrënjët e zemrës po atë ditë kur djali mbushte 20 vjeç. Pas një muaji pritej të vishte kostumin e dhëndrrit – por u martua me vdekjen.
Kulla u mbulua me zi dhe një duhmë e zezë u ndje thellë në shpirt.
Njerëzit nisën të vinin nga gjithë anët: burra të moshuar që mezi mbaheshin, gra me shamia të zeza, të rinj me kokë të ulur para dhimbjes. Disa thoshin se Gjergj Bardhi ia kishte mbyllur përjetë konakun. Të tjerë, më të vjetrit, pëshpëritnin: “Si ai mort – i randë, i idhët – s’ka ra në këto anë kurrë.”
U afrua pranë kufomës së të birit dhe e puthi në ballë, teksa ai qëndronte shtrirë në mes të dhomës. Dy lot rrëshqitën si kristal mbi fytyrën e djalit, që tashmë kishte veshur petkun e vdekjes.
Balli i tij ishte i ftohtë, por aq i pastër sa dukej sikur gjumi e kishte marrë pa pyetur.
Ia fshiu me një shami të hollë që e nxori nga xhepi, me një kujdes sikur të mos donte ta zgjonte nga gjumi ato lot.
“Ti nuk ishte veç dritë e syve… shoku im i rrallë,” pëshpëriti. E trupin e tij e drejtoi.
Fjala iu shua. Shpirti i dridhej, por u mbajt drejt, si burrat që nuk rrëzohen nga dhimbja para të tjerëve.
Jashtë, në oborr, gratë vajtonin me atë vaj epik e të moçëm – si zërave që ngjiten drejt bjeshkëve. Burrat që vinin, gjamonin me një zë që e ndalte ajrin në grykë. E gjithë kulla ishte në vaj.
Gjergj Bardhi u përkul sërish mbi trupin e të birit. Pasi i fshiu lotët nën sy, iu drejtua me një vështrim të thellë burri:
— Më fal, bir… do të të lë pak vetëm… Se burrat që kanë ardhur, kanë ardhur për ty… por edhe për emrin tonë, për kullën që s’ka ulur kurrë kokën. Dua të i nderoj, siç do të bëje edhe ti. Veç pak… më duhet të i nderoj burrat, si e do zakoni…
Qëndroi edhe pak, si shtyllë që mbante mbi supe të gjithë hallet e botës, e pastaj u nis drejt odës së burrave.
Kulla gumëzhinte nga zërave të njerëzve, por në odën e burrave mbretërnte heshtja që peshohej si gur në kraharor. Kishte hyrë Gjergj Bardhi – i rrënuar, por i drejtë. Burrat u ngritën. Një plak me shall të bardhë mbi supe iu afrua dhe i zgjati dorën. Vetëm një “Ngushëllime” u tha, e cila peshonte sa një thes me gurë.
Gjergji u ul në krye të odës – aty ku kishin qenë ulur dikur babai e gjyshi i tij, ku burrat mblidheshin për besë e kuvend. Edhe pse zemra i ishte bërë hi e pluhur, duhej të nderonte ata që kishin ardhur për të.
– Faleminderit që keni ardhur, tha më në fund. Zëri i tij i ulët, por i ngjeshur si bjeshkët që e rrethonin.
– E di që keni ardhur për djalin tim… por edhe për atë që kjo kullë ka mbajtur në supe për breza. Për besën, për bukën që s’i është mohuar askujt, për burrat që nuk e kthyen fjalën pas. Për këtë, ju jam borxhli. Unë do mundohem të mos gaboj sot, por nëse e shihni ndonjë gabim, përpiquni të ma falni.
Në qoshe, ca burra fshinin sytë. Nuk ishte e lehtë të shihje Gjergj Bardhin të thyhej. Ai kishte rritur një djalë të mbarë, të urtë, që ndihmonte të dobëtit. Shumë prej tyre kishin marrë ftesa për dasmën që do të bëhej pas dy a tri javësh… por tani ishin aty për mort.
Në oborr, gratë vajtonin. Zërat e tyre ishin si vajet e moçme. Por dikush, në mes të oborrit, kishte nisur gjamën, e zëri i tij përhapej si dallgë ngado. Ajo nuk ishte thjesht një britmë dhimbjeje.
Burrat dilnin, i lëshonin vendin të tjerëve. Gjergji, nga dritarja e odës, pa miqtë e të birit që po afroheshin. E fejuara e djalit vinte mes tyre. Ishte e bukur si zanë mali, por fytyra i kishte humbur ngjyrën. Nuk fliste, bile as nuk qante, por fytyra e saj fliste më shumë se fjalët e çdo vajtimoreje.
Në mendje i vinte balli i ftohtë i të birit, dy lotët mbi fytyrë – ishte ba vullneti i Zotit. Ato lot ishin lamtumira e tij e fundit.
Gratë e burra rreth trupit qëndronin si shtylla që mbanin qiellin mbi supe. Vajtimi i grave nuk ishte vetëm zë. Ishte mallkim për kohën që s’fali jetë, ishte thirrje, lutje, gjamë.
Një djalë i vogël iu afrua gjyshit:
– Edhe ti, gjysh, po qan?
– Kur të dhemb shpirti, bir, qajnë edhe malet, iu përgjigj plaku.
Një vajtimtare, ardhur me miqtë e djalit të Gjergj Bardhit, që i printe rreshtit të grave, nisi vajin e saj të moçëm, si ata që dëgjoheshin vetëm në rastet më të rralla, kur dhe bjeshkët ndalnin frymën. Zëri i saj i gjatë, i thellë, përhapej si mjegulla, duke përqafuar çdo skutë të kullës, çdo trung peme, çdo gur që kishte parë atë në të gjallë të tij.
E kishte qarë atë djalë bash ditën e lindjes, sepse thoshte se do të shihte nusen e tij si zanë që i kishte ardhur pranë, e pas do ditësh do të ishte nusja e tij.
Gjergj Bardhi kishte menduar vetëm një moment: ditën e dasmës, ata të dy pranë. Por Zoti s’kishte dashtë. Në vend të dasmës, kishte mort. Në vend të këngës, kishte vaj. Në vend të daulleve, kishte gjamë që shkundte edhe gurët.
Gjergji doli në oborr. Në pragun e derës, me sytë nga qielli, pa se dita ishte errësuar papritmas. Edhe qielli kishte humbur dritën.
Trupi i tij u bart nga kraharorët e burrave që kishin qenë krahu i djathtë i të atit, por edhe miqtë më të mirë të djalit të tij. Disa nuk mbanin dot pesha më të rënda se dhimbja, por askush nuk u ankua. Ishte nder të mbaje në supe, qoftë edhe në vdekje.
Gjergj Bardhi mori një grusht dhe dhe e hodhi mbi trupin e të birit. Pastaj edhe të tjerët. Sytë iu errën dhe nuk mbante mend gjë tjetër… veçse, në çdo qoshe të konakut, ndiehej sikur po dëgjoje hapat e tij.
Ai u ul në një qoshe të oborrit. Nuk foli. Lot më nuk i naleshin. Kishte qarë sa për një jetë.
Ditët që pasuan, njerëzit vazhduan të vinin. Jo thjesht për ngushëllim, por për respekt. Ai, ndonëse i rrënuar, nuk ia mbylli askujt derën. As derën e bukës, as të kuvendit, as të burrnisë.
Nëpër ato anë u përhap fjala e tij, që e kishte thënë mbi trupin e të birit:
– Më fal, bir… do të të lë pak vetëm… Se burrat që kanë ardhur, kanë ardhur për ty… por edhe për emrin tonë, për kullën që s’ka ulur kurrë kokën. Dua të i nderoj, siç do të bëje edhe ti. Veç pak… më duhet të i nderoj burrat, si e do zakoni…
