Marsi ka kohë që ka tërhequr imagjinatën e njerëzimit, veçanërisht duke pasur parasysh provat joshëse të luginave të lashta të lumenjve dhe shtretërve të tharë të liqeneve që aludojnë në një të kaluar më mikpritëse. Por çfarë ndodhi saktësisht me ujin e dikurshëm të Marsit? Një studim i ri i botuar në Nature më 2 korrik 2025 , ofron një perspektivë të re, duke propozuar që kalimi i Marsit nga një botë potencialisht e banueshme në planetin e ftohtë dhe të thatë që shohim sot mund të shpjegohet nga një seri periudhash të përkohshme të ngrohta që ishin jetëshkurtra për shkak të faktorëve unikë mjedisorë të planetit. Hulumtimi, i udhëhequr nga shkencëtari planetar Edwin Kite nga Universiteti i Çikagos, eksploron se si këto dritare të shkurtra ngrohtësie, të nxitura nga rritjet graduale të shkëlqimit të diellit, ishin të pamjaftueshme për të mbështetur një banueshmëri afatgjatë në sipërfaqen e Marsit. Modeli sugjeron që Marsi, ndryshe nga Toka, ka një tendencë natyrore për t’u vetërregulluar dhe për t’u kthyer në kushte të ngjashme me shkretëtirën.
Marsi ndan disa ngjashmëri kryesore me Tokën, megjithatë të dy planetët nuk mund të jenë më të ndryshëm kur bëhet fjalë për banueshmërinë e tyre. Toka ka arritur të ruajë një mjedis relativisht të qëndrueshëm, të përshtatshëm për jetë, për miliarda vjet. Megjithatë, Marsi pësoi një ndryshim dramatik që e la atë si një shkretëtirë të ftohtë dhe të papranueshme. “Për vite me radhë, kemi pasur këtë pyetje të madhe pa përgjigje se pse Toka ka arritur të ruajë banueshmërinë e saj ndërsa Marsi e humbi atë”, tha Edwin Kite, profesor i asociuar i shkencave gjeofizike në Universitetin e Çikagos. Studimi i ri sugjeron që ndërsa Marsi mund të ketë përjetuar kushte të favorshme për ujë të lëngshëm në të kaluarën, këto periudha të ngrohta ishin të shkurtra dhe të rralla. Në vend që të ruante një atmosferë dhe klimë të qëndrueshme si Toka, kushtet mjedisore të Marsit favorizuan shkretëtirëzimin e shpejtë.
Studiuesit propozojnë që çelësi për të kuptuar këtë mister qëndron në rritjen e ngadaltë, por të qëndrueshme të shkëlqimit të diellit me kalimin e kohës. Ndërsa dielli u bë ngadalë më i ndritshëm, Marsi mund të ketë përjetuar faza të shkurtra dhe të ngrohta kur mund të ekzistonte ujë i lëngshëm. Megjithatë, këto periudha ishin të shkurtra, pasi planetit i mungonin mekanizma si aktiviteti vullkanik i Tokës për të ruajtur një cikël karboni aktiv. Marsi nuk ishte në gjendje ta mbante atmosferën e tij mjaftueshëm të ngrohtë për të mbështetur ujin për periudha të gjata. Njohuritë e këtij studimi japin një pamje më të qartë se pse Marsi ka mbetur një shkretëtirë e thatë dhe e ngrirë për pjesën më të madhe të së kaluarës së tij të afërt.
Një nga përparimet më të rëndësishme në kuptimin e transformimit të Marsit vjen nga roveri Curiosity i NASA-s, i cili zbuloi shkëmbinj të pasur me karbonat në sipërfaqen e Marsit. Këta shkëmbinj, të formuar nga bashkëveprimet midis ujit dhe dioksidit të karbonit, janë çelësi për të kuptuar se çfarë ndodhi me atmosferën marsiane. “Njerëzit kanë kërkuar një varr për atmosferën për vite me radhë”, tha Kite. Prania e karbonateve sugjeron që Marsi dikur kishte një atmosferë më të trashë, të pasur me gazra serrë si dioksidi i karbonit. Por me kalimin e kohës, shumë nga ai dioksid karboni u bllokua në shkëmbinj, duke lënë pas një atmosferë të hollë dhe të pafavorshme.
Zbulimi i këtyre mineraleve karbonatike nga roveri Curiosity ofron prova kritike se atmosfera e Marsit ka pësuar ndryshime dramatike, ndoshta për shkak të formimit të karbonateve gjatë periudhave të ujit të lëngshëm. Sipas Kite, “Për fat të mirë, Marsi ruan një gjurmë të asaj katastrofe mjedisore në shkëmbinjtë në sipërfaqen e tij”, duke u lejuar shkencëtarëve të bashkojnë një kronologji të historisë atmosferike të Marsit. Hulumtimi sugjeron që gjatë fazave të shkurtra të ngrohta të planetit, uji i lëngshëm ndihmoi në bllokimin e dioksidit të karbonit në shkëmbinj, duke e shtyrë Marsin më tej në një gjendje të ftohtë dhe të thatë.
Ndryshe nga Toka, ku aktiviteti vullkanik lëshon vazhdimisht dioksid karboni në atmosferë, Marsi ka qenë kryesisht vullkanikisht i fjetur në historinë e kohëve të fundit. Ky është një faktor thelbësor në të kuptuarit pse Marsi nuk mundi të mbante një atmosferë mjaftueshëm të trashë për të mbështetur ujë të lëngshëm. “Në ndryshim nga Toka, ku gjithmonë ka disa vullkane që shpërthejnë, Marsi tani është vullkanikisht i fjetur dhe shkalla mesatare e nxjerrjes së gazrave vullkanikë në Mars është e ngadaltë”, shpjegoi Kite. Ky aktivitet i ngadaltë vullkanik do të thotë se nuk ka mekanizëm për të rimbushur dioksidin e karbonit që Marsi humbet gjatë fazave të tij të ngrohta. Në Tokë, shpërthimet vullkanike lëshojnë dioksid karboni përsëri në atmosferë, duke ndihmuar në ruajtjen e efektit serrë të planetit.
Megjithatë, në Mars, mungesa e një aktiviteti të tillë vullkanik do të thotë që çdo ujë që ekzistonte në sipërfaqe do të tërhiqte shpejt dioksidin e karbonit të mbetur, duke e lënë planetin të ftohtë dhe të thatë. Mungesa e çlirimit të gazrave vullkanikë në Mars e bën në thelb të pamundur që planeti të ruajë kushtet e nevojshme për banueshmëri afatgjatë. Si rezultat, Marsi përjetoi cikle uji të lëngshëm afatshkurtër, të ndjekura nga periudha të gjata e të shkreta që mund të zgjasnin për qindra miliona vjet.
Zbulimi i këtyre shkëmbinjve të pasur me karbonat nga roveri Curiosity është vetëm një shembull se si roverët në Mars kanë qenë thelbësorë në zbulimin e së kaluarës së planetit. “Është vërtet diçka që nuk mund ta dish derisa të kesh një rover në sipërfaqe”, tha Benjamin Tutolo, bashkautor i studimit dhe profesor në Universitetin e Calgary-t. Roveri Curiosity, së bashku me misione të tjera të NASA-s, ka ofruar të dhëna të paçmueshme përmes matjeve të tij kimike dhe mineralogjike, duke u lejuar shkencëtarëve të fitojnë një kuptim më të thellë të historisë gjeologjike dhe mjedisore të Marsit.
Me dy roverë të fuqizuar nga plutoniumi që janë aktualisht aktivë në Mars dhe një flotë ndërkombëtare anijesh kozmike në orbitë, ne jemi në atë që Kite e përshkruan si “epoka e artë e shkencës së Marsit”. Këto mjete u mundësojnë studiuesve të vazhdojnë të zbulojnë misteret e planetit dhe të përsosin modelet që shpjegojnë pse Marsi kaloi nga një botë e ngrohtë dhe e lagësht në një shkretëtirë të thatë dhe të papranueshme. Ndërsa më shumë të dhëna bëhen të disponueshme, shkencëtarët shpresojnë të hedhin dritë mbi mënyrën dhe arsyen pse disa planetë mbeten të banueshëm, duke ofruar njohuri mbi mundësinë e jetës diku tjetër në univers.
