Nga Lucia Tozzi*
Luigji XVI i Mel Brooks, i interpretuar nga vetë regjisori në ambientet e kopshteve të Versajës në prag të Revolucionit Francez, shfaqet duke ngritur fundet e fustanave të zonjave të oborrit ose duke ngacmuar oborrtarët duke mashtruar në lojën e shahut të gjallë, dhe pasi kryen keqbërjen, shikon nga kamera me një shprehje dinake duke komentuar “është bukur të jesh mbret”, i kënaqur plotësisht nga ndjesia e pandëshkueshmërisë që i jep pushteti absolut.
Kështu e imagjinoj Edi Ramën, ish-artist, kryebashkiak i Tiranës dhe sot kryeministër i vendit dhe në krye të Partisë Socialiste, gjithmonë në pushtet që nga fundi i viteve nëntëdhjetë. Një njeri që më 16 maj u gjunjëzua publikisht para Giorgia Melonit, si vulë e paktit fitimprurës për migrantët në Qendrën e Pritjes dhe Kthimit (CPR) të Gjadrit, dhe më 6 qershor priti në sheshin Skënderbej, në Tiranë, njëqind e pesëdhjetë nga arkitektët më prestigjiozë të botës në Festivalin e Arkitekturës “Bread & Heart”, të gatshëm të artikulonin çdo herezi vetëm për të fituar detyra dhe projekte në Shqipëri, dhe për ta festuar atë si udhëheqësin më të kulturuar dhe demokratik në botë. Në fakt, në videot që dokumentojnë dy shfaqjet (madje tre, sepse më 10 korrik ai u gjunjëzua sërish para kryeministres sonë, këtë herë në Romë), ai shikon nga kamera, por për fat të keq nuk gjen guximin të shprehë kënaqësinë e tij.
Në fund të fundit, më shumë se një njeri i teatrit, Rama është një artist dhe preferon t’i shprehë ndjenjat në mënyrë plastike. Tirana (dhe gjithë Shqipëria) është kanavaca e tij, dhe aty, në transformimin e saj të dhunshëm, mund të lexohen manitë e tij të madhështisë. “Shqipëria prodhon më shumë arkitekturë se gjithë pjesa tjetër e Evropës” ka deklaruar me krenari në hapjen e Festivalit të tij, në qendër të një salle të mbuluar me qilima, i rrethuar nga skuadra e tij e arkitektëve. Në pak më shumë se dy dekada ai ka arritur të pastrojë një sasi të tillë rregullash urbanistike saqë ka vënë në zbatim të paktën 139 kulla të larta mesatarisht 26 kate (disa deri në 100) vetëm në Tiranë – një qytet me 536 mijë banorë, më pak i populluar se Gjenova.
“Është një gjeni, ka arritur ta shndërrojë Tiranën në një Dubai evropian” më thotë me entuziazëm pronari im i shtëpisë, krenar për pamjen nga horizonti i ri i kullave të Tiranës. Por Edi Rama është i vetëdijshëm se konsensusi i brendshëm i fituar falë ndërtesave luksoze tingëllon keq, shumë keq në ambientet e “coolness” ndërkombëtare. Dubai nuk është demokratik dhe nuk është i gjelbër, është i papranueshëm si model progresi për një vend që po hyn në Evropë në “grupin e të mirëve”. Dhe atëherë ai ka thirrur “Ushtrinë e tij të Arkitektëve” [sic] për të diktuar gjuhën e re.
Alejandro Aravena, i njohur për tërheqjen e tij seksuale jo më pak se për projektet e tij të strehimit social në Kili – dhe, jo më pak, për fitimin e çmimit Pritzker, çmimit ndërkombëtar më të lakmuar nga arkitektët – lavdëron “dijen e rrugës” shqiptare, aftësinë për të ndërtuar nga poshtë, për të prodhuar qytete informale si në të gjitha vendet jo-perëndimore, “jashtë qendrës së perandorisë”. Ndërsa propozon përmbysjen e paradigmës formaliste dhe rregullatore të urbanizimit evropian, Aravena është në prag të ndërtimit të rrokaqiellit të tij të parë në qendër të qytetit, Tirana Society Towers, një gjë modeste prej 100 katesh. Stefano Boeri, autori i planit Tirana 2030, një vizion i qytetit plot pemë dhe “Pyje Orbitale”, shkon më tej duke thënë se Shqipëria duhet të mësojë nga gabimet e “vëllezërve të mëdhenj” evropianë dhe “të thotë jo” presioneve të Real Estate, për të shpëtuar brigjet e pasura me biodiversitet dhe bimësinë urbane. Ai për momentin është kufizuar në ndërtimin e: një pylli vertikal, një kubi të artë pas vilës së ish-diktatorit Enver Hoxha, një pallati luksoz rezidencial pak hapa larg kubit, dhe, kulmi i greenwashing-ut, Tirana Riverside Project, një projekt që sipas Doriana Musai, urbaniste dhe kritike, “[…] megjithëse u prezantua si shembull i një “qyteti inteligjent” dhe nismë e rimëkëmbjes pas tërmetit, u ndërtua në një zonë të paprekur nga tërmeti dhe u imponua nga lart, i shkëputur nga nevojat e territorit. Komuniteti lokal u zhvendos me forcë në fund të vitit 2020 dhe fillim të vitit 2021 nga policia, me gaz lotsjellës. Është një shembull klasik se si planifikimi i emergjencave dhe dizajni i importuar mund të përdoren për të justifikuar dëbimin në shkallë të gjerë të banorëve dhe transformimin e dhunshëm të hapësirës nën pretekstin e inovacionit.”
“Book Building” dhe “Kulla e Skënderbeut”: Ikona të Diskutueshme
Pas Boerit, projektuesit shfaqin njëri pas tjetrit entuziazmin e tyre për lirinë e madhe për të ndërtuar pa plane dhe rregulla – por me rekomandimin për të ruajtur cilësinë dhe gjelbërimin – sikur mbrojtja mund të buronte bujarisht nga mirësia dhe ndjenjat e sipërmarrësve. Kjo shfaqje e sikletshme zhvillohet në mjediset e Book Building, një ndërtese me shëmtim të rrallë me plan pesëkëndësh, e ngritur pranë xhamisë së vjetër dhe Kullës së Sahatit në sheshin Skënderbej. Fasada karakterizohet nga një dizajn aq i sikletshëm – një lloj perdeje betoni – saqë edhe vetë projektuesit, belgët 51N4E, shmangin shfaqjen e saj në faqen e tyre, ku në vend të saj shfaqen vepra e parë e realizuar në Tiranë, TID Tower, dhe rikonceptimi i sheshit Skënderbej, një ishull i madh nxehtësie.
Book Building, megjithatë, nuk është asgjë në krahasim me aftësitë ndërtimore të MVRDV, “arkistar” holandezë: Downtown One, një kullë drejtkëndore me një seri zgjatimesh kubike në fasadë që paraqesin hartën e pikselizuar të Shqipërisë dhe, mbi të gjitha, Skanderbeg Building, një kullë 85-metra e modeluar në formën e bustit të heroit kombëtar nga i cili merr emrin pallati, e pajisur me ballkone hundë, ballkone veshë dhe ballkone mustaqe. “Nuk duhet t’u pëlqejë të gjithëve, unë nuk projektoj ndërtesa për të gjitha shijet,” tha Winy Maas i MVRDV gjatë një debati. Dhe në tekstin e projektit shkruhet madje se “Në këto kohë, qytetet e botës po i ngjajnë gjithnjë e më shumë njëra-tjetrës. Unë i inkurajoj ato të rezistojnë kësaj tendence, të gjejnë karakterin e tyre individual dhe ta theksojnë atë. Skanderbeg Building është një mundësi për ta bërë këtë”.
Një vend me një grumbull ndërtesash gjigande, variacione të tre ose katër skemave megalomanike lehtësisht të dallueshme, pak pop ose pak brut, të cilat ai i ka shpërndarë në pjesën tjetër të botës, nga Tajvani në Ekuador, dhe pretendon të fiksojë karakterin individual të Shqipërisë në një arkitekturë ikonike që zbeh Kinën e fillimviteve 2000 dhe regjimet autoritare të çdo epoke historike që nga asirianët e poshtë. Në këtë rast, pak a shumë si të thuash: ju shqiptarët jeni një “racë” nacionalistësh patetikë, bëhuni krenarë për këtë, thuajeni me krenari përmes markës sime ndërkombëtare dhe autoritare që shndërron çdo bretkosë në një princ cool, dhe ja, kjo është arka. Prej dekadash arkitektët dhe stilistët holandezë pretendojnë t’u mësojnë vendeve të tjera të botës se kush janë dhe si duhet t’i zgjidhin problemet e tyre: nga Singapori në Detroit, nga Lagos në Tiranë, me shumë projekte të dashura të firmosura nga ata.
Edhe më zbulues, megjithëse më i paqartë, është projekti i rikuperimit të Piramidës (e frymëzuar nga ato të Gizës) e destinuar dikur për të festuar Enver Hoxhën, fryt i vonuar i regjimit komunist dhe simbol tipik i natyrës së tij shtypëse: MVRDV gri e shndërron atë në një monument të lojës dhe inovacionit: e bën të kalueshme, të ngjitshme, me tarraca (dhe deri këtu gjithçka mirë), dhe “e spërkat” me paralelepipede shumëngjyrëshe që strehojnë biznese dhe funksione tipike hibride, manifesto të inovacionit social dhe kulturor evropian: galeri, inkubatorë, start-up, punëtori, kafene. Sigurisht, është më e gëzueshme se më parë, por me atë gëzim që nuk të bën të qeshësh, nuk të bën të kënaqesh, që të bën të ndihesh i trishtuar brenda sepse nuk ndihesh i përshtatshëm me atmosferën e gëzueshme që të rrethon. Dhe që, në fund të fundit, është i rremë si të gjitha gëzimet e imponuara, si kapelja me kon me elastik e Vitit të Ri, që të shtyjnë drejt lotëve ose të shtyjnë pa ndryshim drejt drogave të rënda.
Në këtë rast, ideologjia e ashpër është ajo e “soft power-it” amerikan të viteve tetëdhjetë kundër gri-së sovjetike, ajo spoti i famshëm i Ridley Scott me të cilin Steve Jobs lançoi Macintosh-in: një atlete shumëngjyrëshe hyn në një kinema të populluar me automatë të nënshtruar dhe bardh e zi dhe lëshon një çekiç kundër ekranit duke i liruar ata para se forcat e rendit ta ndalojnë. Imazhi i fundit është logoja (këtu ylber) e mollës së famshme të kafshuar. Edi Rama, në fillim të karrierës së tij si kryebashkiak, pushtoi faqet e të gjitha gazetave ndërkombëtare duke pikturuar fasadat sovjetike “gri” (në të vërtetë kryesisht tulla) me një mijë ngjyra. Por nëse në atë kohë funksionoi me lançimin e Mac-ut, dhe më pas funksionoi sërish njëzet vjet më vonë me Tiranën pop, sot kutitë kapitaliste shumëngjyrëshe kanë humbur gjithë ngarkesën erotike të lëshuar nga atleteja me çekiç. Treguesit ekonomikë rriten, por jo aq sa – ose jo mjaftueshëm të rishpërndarë – për të ndryshuar flukset. Në kohën e pallateve shumëngjyrëshe – kujtim personal i vitit 2005, gjatë një Biennale Arti – kontradiktat ishin të fuqishme, por rrugët e Bllokut, lagjes ku tani dominojnë kafenetë e qeta për brunch amerikan, vlonin nga vajzat aq krenare saqë ngjallnin frikë. Dhe madje edhe në një film amator të vitit 1987, i xhiruar nga Maria Pace Ottieri me vëllain e saj Alberto Ottieri, Jean Blanchaert dhe Rezzonica Castelbarco, kur qyteti ishte ende larg fazës së tij ylber, kishte më shumë jetë mes shtëpive shumë të ulëta sesa ka sot me turistët.
Ndërtimet e Palimita dhe Zhvendosja e Qytetarëve
Intelektuali Edi Rama, miku i Bifos, nuk mund të mos e perceptojë anën dëshpëruese të skenës së tij. Dhe megjithatë, në vend që të ndryshojë politikat e tij, ai vazhdon duke postuar video të përqafimeve të tij me të fuqishmit e Tokës dhe duke hedhur miliona metra kub beton, gjithnjë e më të shtrenjtë, mbi kopshtet me të cilat Tirana e vjetër ishte e pasur. Parku rreth liqenit në jug të qytetit është i rrethuar nga kantiere ndërtimi aktuale dhe të ardhshme, sepse waterfront-et dhe pamja nga parku, siç dihet, rrisin vlerat e pronave: dhe ja pra, ngrihen pallate si Lake View, Grand Park View, Lake Diamond Tower, Tirana Rocks (këto të fundit ende kuti të hedhura si pjesë legoje në një shirit toke nga të zakonshmit MVRDV). Dhe pastaj qendra tregtare, hotele, një rrokaqiell i OODA i bërë me shtëpi të rrotulluara në të gjitha pozicionet dhe të mbivendosura (Ora vertikale), rrokaqielli-mal, shtëpi luksoze me 7000 euro për metër katror të destinuara të mbeten bosh, dhe natyrisht metamorfoza e stadiumeve. Nuk mjaftoi që “Qemal Stafa” u shndërrua në një hotel dhe qendër tregtare me kullë, pa shenja që të dallonin funksionin sportiv nga jashtë (Arena Kombëtare e Studio Archea): tani edhe Selman Stërmasi, në qendër të qytetit si tjetri, do të jetë objekt i një “rigjenerimi” të firmosur nga OMA që do të lindë pesë ndërtesa të tjera gjigante në afërsi.
Megjithë protestat këmbëngulëse të artistëve dhe aktivistëve në dy vitet para COVID-it, as Teatri Kombëtar historik nuk u shpëtua nga buldozerët, sepse axhenda imobiliare parashikon në vend të tij një lodër tjetër, teatrin e ideuar nga Bjarke Ingels. Rasti është ndër ata që kanë pasur jehonë më të madhe ndërkombëtare, por aftësia e jashtëzakonshme për të bashkëpunuar me intelektualë dhe profesionistë të botës kulturore dhe për të shtypur disidencën mediatike ka shpëtuar përkohësisht Edi Ramën nga diskreditimi. Pas disa vitesh, megjithatë, kryebashkiaku i Tiranës Veliaj, aleati i tij besnik, u arrestua pas hetimeve për korrupsion dhe pastrim parash përmes një sistemi shumë të ndërlikuar fondacionesh, galerish dhe shoqatash të tjera jofitimprurëse, siç tregon në “The Albanian Mechanism” Vincent W.J. van Gerven OEI.
Tirana si Pasqyrë e të Ardhmes
Transformimi i Tiranës është një proces i trazuar që ia vlen të vëzhgohet nga afër, sepse mund të na tregojë shumë për të ardhmen tonë, dhe ngjarja aktuale gjigante e hetimeve urbanistike të Milanos është një demonstrim i qartë. Kombinimi i autokracisë dhe progresizmit të kultivuar të mishëruar nga narcisisti Edi Rama i tundon qeveritarët tanë, të cilët ëndërrojnë me sy hapur të mund të veprojnë me të njëjtën liri dhe autoritet si ai. Lehtësia me të cilën ai mund të përkulë normat për të favorizuar interesat e grupeve imobiliare dhe sipërmarrëse që e mbështesin, është një pikë referimi në sytë e tyre, të paktën derisa ai të jetë në gjendje të kontrollojë imazhin e tij kombëtar dhe ndërkombëtar, të përforcuar nga artistët dhe arkitektët që dynden në oborrin e tij.
Rezultati material i kësaj lirie të tij për të qeverisur është nënshtrimi i njerëzve dhe i hapësirave: qyteti vertikalizohet dhe rritet shpejt, por pa banorë. Zbrazet dhe polarizohet, duke humbur çdo kujtesë për veten dhe vetë aftësinë për të ngjallur dëshirë. I ngjan një shkretëtire, por me ngjyra.
Filmi “Annulloje Ligjn” i Fabrizio Bellomo, i vitit 2023, i cili heton marrëdhënien midis artit publik, transformimit urban dhe revoltës, përfundon me një fjalim të Edi Ramës që tregon se gjatë një manifestimi kundër qeverisë së tij, aktivistët kishin përmbysur një skulpturë të madhe kërpudhe (shumëngjyrëshe) të Carsten Holler, duke e shkatërruar. Duke i komunikuar Holler-it se vepra do të rindërtohej, ai pati “një ide fantastike”: “Ta rindërtojmë, por të zmadhuar me 25%. Kështu kushdo që e prek, do të dijë se do të kthehet, por më i madh. Kjo do të pengojë ata që duan të dëmtojnë kërpudhën, por nëse e bëjnë gjithsesi, do ta bëjnë atë të rritet.”
Ky është ankthi më i keq i atyre që luftojnë. Që çdo protestë dhe revoltë të shndërrohet në një forcim të regjimit në pushtet. Që çdo fitore e vogël kundër qytetit të luksit të përfundojë duke zmadhuar përmasat e rrokaqiejve të tij dhe duke fuqizuar sistemin vampirik që e ushqen. Edi Rama e ka gjetur shumë të bukur idenë e Carsten Holler, dhe e ka vënë menjëherë në praktikë. Mbetet të shihet sa gjatë, ende, ky bullizëm institucional dhe simbolik i një diktatoruci kolonial do t’i sjellë fat atij dhe imituesve të tij.
*Lucia Tozzi është studiuese e politikave urbane dhe gazetare e lirë. Libri i saj i fundit është L’invenzione di Milano. Culto della comunicazione e politiche urbane (Cronopio 2023).
