“Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942 – ’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981, kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo, i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar”! Në një rrëfim të gjatë dhënë vite më parë revistës “ABC”, ish-presidenti Ramiz Alia, ka treguar jetën e tij dhe raportet konfidenciale në kupolën e shtetit komunist. Ai ka folur për herë të parë për përplasjet në Komitetin Qendror dhe se çfarë ndodhi pak minuta pas vdekjes së ish-kryeministrit të hekurt, Mehmet Shehu!.
Alia aty rrëfen edhe marrëdhëniet e veta me ish-kryeministrin Shehu, të cilat i cilëson korrekte, por jo të ftohta. Megjithatë shprehet se Mehmeti, ka dashur ta implikojë në çështjen e Todi Lubonjës. Por pohimi surprizë në këtë intervistë, është se Mehmet Shehu, nuk ka qenë agjent.
Sipas Alisë, nëse do të ishte agjent,që në kohën kur ishte në kampin e përqendrimit e, deri në vitin 1981, kur vrau veten, do të kishte mundur të vepronte brenda një kohe kaq të gjatë, 40 vjeçare, aq më tepër që amerikanëve dhe anglezëve, një agjent si Mehmet Shehu, do t’u kishte mjaftuar për ta përmbysur regjimin komunist në Shqipëri.
Z. Alia, cilat kanë qenë etapat e formimit tuaj intelektual, duke nisur që prej periudhës së gjimnazit, kohë për të cilën keni kujtime të mira. Cilët kanë qenë idhujt shpirtërorë, filozofikë e letrarë të asaj kohe, raportet me shokët e gjimnazit. A ka ndër ta personazhe që u bënë figura të njohura dhe veçanërisht raportet me Todi Lubonjën, i cili edhe sot mbetet një prej miqve tuaj?
R. Alia: Kam lindur në Shkodër, ku kam bërë dy klasë të shkollës fillore. Më pas, familja u vendos në Tiranë, ku vazhdova edhe shkollën. Pasi mbarova filloren në “Shkollën e Kuqe”, u regjistrova në gjimnazin e Tiranës. Në atë kohë, gjimnazi i kryeqytetit ishte një prej shkollave më të mira të vendit dhe mos harroni se ishin vetëm gjimnazi i Shkodrës, Liceu i Korçës, ‘Normalja’ e Elbasanit dhe gjimnazi i Tiranës. Këto ishin shkollat e mesme të plota, përveç ‘Teknikes’ në Tiranë.
Dua të them që gjimnazi i Tiranës ishte një institucion, ku jepnin mësim, mësues e pedagogë mjaft të ditur. Unë kam pasur mësues shumë të mirë, si Vangjel Gjikondi, Minella Karajani, Sotir Angjeli, Vasil Andoni, Mihal Zallari, Vedat Kokona, Nonda Bulka etj. Drejtor i shkollës ishte Safet Butka. Kur u krijua Universiteti i Tiranës, shumica prej tyre u bënë pedagogë, themelues të atij universiteti.
Jeta në gjimnaz ishte e veçantë: në atë kohë lexonim shumë, si të rinj që ishim, dhe në atë ambient u formuam në të gjitha kuptimet. Në vitin 1939, në kohën e pushtimit, unë ndiqja gjimnazin dhe ishte pikërisht ky moment, që shënoi për të rinjtë e shkollave formimin e ndjenjës antifashiste. Pas vitit 1941, vit i krijimit të Partisë Komuniste, kur lëvizja antifashiste përfshiu të gjithë rininë shkollore, unë kam hyrë në Organizatën e Rinisë Komuniste.
E thashë këtë, pasi kjo shënon edhe përfshirjen në jetën politike. Kjo kohë përcakton edhe shokët e ngushtë, me të cilët diskutonim për çështje të ndryshme të fushave të ndryshme. Kam pasur shumë shokë, një pjesë e të cilëve janë vrarë, si shoku im i ngushtë Manush Alimani, Siri Kodra, Zeqi Agolli, etj. Diskutonim për politikë, por edhe për kulturën në përgjithësi. Lexonin letërsi, kryesisht italiane, por edhe amerikane si Shtajnbekun, Mark Tueinin, Danten etj.
A kishte ndonjë afeksion të rinisë shqiptare për Danten, për poetët e tjerë popullorë, për Italinë? Po i referohemi një periudhe të depërtimit kulturor italian….?
R. Alia: Sigurisht, ka patur. Por lexoheshin edhe shumë të tjerë. Lexonim në atë kohë edhe filozofi si Shopenhauerin, Niçen, etj., sepse ishte kuriozitet i madh. Marksin nuk e njihnim mirë. Njihnim vetëm disa teza themelore të tij. Përmendët Todi Lubonjën. Është personazh që kam qenë gjithë jetën i lidhur, prej rinisë deri më sot.
Todi ka qenë më lart në vite shkolle se unë. Kemi qenë shokë fëmijërie e, shtëpitë i kemi pasur afër në Tiranë. Edhe pas çlirimit, kemi punuar në sektorë që na lidhte puna, si në sektorin e rinisë, të kulturës, etj. Nuk është e nevojshme të futemi në historinë e Todit.
A keni ndjerë keqardhje për fatin e Todit dhe çfarë keni bërë ju për ta ndryshuar atë fat?
R. Alia: Ajo që ndodhi me Todin, e kam thënë gjithnjë, duke u nisur nga vija e Partisë në atë kohë, u konsiderua gabim. Edhe unë vetë kam qenë i mendimit se atje (në Festivalin e 11-të) kishte ekzagjerime, gjithnjë sipas vijës politike të kohës. Për këtë e kam kritikuar personalisht Todin, që në mbrëmjen e festivalit. Por, ashtu si rrodhën ngjarjet, sidomos burgosjen e Todit, e kam vuajtur personalisht, si për një shok të ngushtë timin. Por, është e kuptueshme, në atë kohë, më shumë se të shprehja dhimbjen, nuk mund të bëja asgjë.
Por, kur u bëtë Sekretar i Parë dhe President i Shqipërisë, ju i kishit të gjitha mundësitë ama…?!
R. Alia: Po. Mund të thonë se përse nuk bëra gjë për Todin! Por nuk ishte problemi i vetëm Todi. Problemi ishte se në atë kohë, duhej rishikuar çështja e dhjetëra e dhjetëra kuadrove të partisë, të cilët ishin dënuar. Pra, t’i hyje një rishikimi të tillë, do të ishte tepër e vështirë për mua. Do të konsiderohej si një shkëputje nga rruga e Enver Hoxhës, si një shkëputje nga e gjithë veprimtaria e partisë, deri në atë kohë, një rishikim, një revizionim i plotë i vijës së partisë, gjë që nuk bëhej dot.
Çështja e Mehmet Shehut vazhdon edhe sot të zërë faqet e shtypit. Keni ndonjë refleksion të tanishëm të nxitur nga ky shtyp? Ç’mund të thoni rreth tij si figurë politike e intelektuale? Cili ka qenë raporti juaj me të?
R. Alia: Përsa i përket Mehmet Shehut, çështja themelore për të cilën shkruajnë autorë të ndryshëm sot, është: Vrau veten apo, e vranë? Unë do të them në mënyrë kategorike, se Mehmet Shehu e vrau veten dhe prova për këtë është, jo ku u gjet e jo ku nuk u gjet koburja, por letra e shkruar prej tij. Në atë letër, e shkruar nga dora e tij, thuhet që ai po vret veten, jep rekomandimet, etj., etj.
Në ato rekomandime, ai ju përmend edhe juve….?!
R. Alia: Në atë letër më përmend edhe mua, në kuptimin që i thotë Enver Hoxhës; “ruaju nga njerëzit që ke përreth”, e përmend Kadri Hazbiun, që e quan “Jago”, përmend emrin tim dhe të Foto Çamit. Por kryesisht, emrin tim, që më cilëson si “Hrushov”, etj. Këto ishin mendime që kishte Mehmeti.
Pse e kishte këtë mendim Mehmeti për ju?
R. Alia: Para se të them se përse e kishte këtë mendim, doja të tregoja raportet e mia me Mehmet Shehun, ose më mirë, mendimin tim për Mehmetin. Ai ka qenë një kuadër e udhëheqës i talentuar i vendit tonë. Ai ka qenë i ditur, njeri që lexonte, i mprehtë nga pikëpamja politike, ishte shumë punëtor e aktiv. Nuk kishte lënë zonë të Shqipërisë, që Mehmeti nuk e kishte shkelur me këmbë, si i thonë fjalës. Nga kjo pikëpamje, ai ishte pa diskutim një prej kuadrove kryesorë të partisë.
Kishte divergjenca me ju, që e bënin atë të arrinte në konkluzione të tilla?
R. Alia: Jo divergjenca. Ai nuk pajtohej, ose e shihte me sy sektar qëndrimin tim, që ishte relativisht i butë. Nuk kam qenë i egër me njerëzit që punoja, me sektorët që kontrolloja, etj. Për shembull, ndodhi ajo që ndodhi me grupin ku ishte edhe Todi Lubonja, që ishte sektori që drejtoja unë. Mehmeti u ngrit në Plenumin e Komitetit Qendror e, tha që përgjegjës është Ramizi, domethënë donte, në një mënyrë ose në një tjetër, që të më implikonte edhe mua në atë problem.
Pra, atëherë, raportet tuaja ishin të ftohta?
R. Alia: Të ftohta nuk kanë qenë asnjëherë, por unë do të thoja korrekte. Marrëdhëniet e mia me Hysni Kapon, kanë qenë shumë më të afërta, se sa me Mehmetin.
Qëndrimi i Mehmetit në letrën e fundit para vdekjes, ka pasur si pikënisje qëndrimin tuaj kritik ndaj tij, në mbledhjen e Byrosë?
R. Alia: Jo, nuk e besoj. Qëndrimi im ka qenë i matur. Unë nuk jam futur në kritikë ndaj Mehmetit, me fjalë kot. Por atë mendim për mua, Mehmeti duhet ta ketë krijuar përpara, duke parë tolerancën time, në drejtimin e sektorëve për të cilët kisha përgjegjësi. Unë isha më i kuptueshëm me njerëzit. Nuk isha i egër në drejtimin e këtyre sektorëve, ku ai mendonte se influencat e huaja, po shfaqeshin, po dukeshin.
Mos vallë ka qenë pjesë e luftës për pushtet? Mos ndoshta ju konsideronte si rival kryesor, për të qenë pasardhës i Enver Hoxhës?
R. Alia: Nuk besoj të jetë nisur nga ky koncept pasi, për drejtuesit e partisë, Mehmeti konsiderohej si njeriu që do të vinte pas Enver Hoxhës. Sa ishte gjallë Hysni Kapo, kishte një lloj dyshimi, se cili do të ishte pasuesi i Enverit, por absolutisht për mua, që isha në radhën e tretë apo të katërt. Pasi vdiq Hysniu, ishte Mehmeti ai që konsiderohej si pasardhës. Madje edhe ne, sekretarët e Komitetit Qendror, kur nuk ishte Enveri, shkonim te Mehmeti, për t’u këshilluar. Prandaj, nuk ka qenë ky motiv.
Në momentin kur kanë nisur fërkimet e Mehmetit me Enverin, për çështjen e fejesës së djalit, ai mund të ketë menduar për ndonjë konspiracion ku ju ka përfshirë edhe juve….?
R. Alia: Ai mund të ketë menduar shumë gjëra, por nuk jam në gjendje të flas, për ato që ka menduar ai.
Pas vdekjes së tij, u mbajt një qëndrim i ftohtë, me një komunikatë zyrtare. Më pas, nisi një fushatë kriminalizuese ndaj tij si poli-agjent, etj. I qëndroni ju sot, pas 25 viteve, akuzave që ai ka qenë agjent i Jugosllavëve, amerikanëve, rusëve, etj.?
R. Alia: Vetëvrasja e Mehmetit, e komplikoi problemin, pasi lindi pyetja se përse e bëri këtë?! Pse vrau veten?! Ishte pikërisht kjo pse. Mua, kur më njoftuan për vrasjen e Mehmetit, kam shkuar te Enveri për ta lajmëruar. Gjëja e parë që tha Enveri: “Po pse vrau veten?”. I bëri pyetje vetes. Nuk deshi përgjigje nga unë. Pra, lindi kjo pyetje. E më vonë, pas një apo dy ditësh, në zyrën e Enverit, ai më bëri një pyetje: “I ke parë ti ato dokumenta që na kanë ardhur në vitin 1964, për Mehmetin”? Unë nuk kisha parë gjë dhe i thashë: “Jo, nuk di gjë”.
U ngrit, ishin në kasafortën e Hysnin Kapos që kishte vdekur në atë kohë. Kasafortën e Hysniut, e mbante Enveri në kasafortën e tij. E hapi atë kasafortë dhe më dha një zarf me kartela, të cilat ishin kartela të zbulimit të huaj. Autentike apo jo, unë nuk them dot gjë.
Fakt është që ato i kishin parë në vitin 1964 Enveri dhe Hysniu, vetëm këta të dy, e kishin arritur në përfundimin, se ky është një provokacion që na bëjnë rusët, për të na ndarë me Mehmetin. E, për këtë arsye e kishin mbyllur për rreth 17 vjet (1964-1981). Meqenëse Mehmeti vrau veten, Enveri nisi të besojë, se këto janë të vërteta. Unë nuk them dot gjë për këto dokumente.
Me thënë të drejtën, kur i lexova, të dukej se kishe të bëje me një agjent të tyre të Inteligjence Service. Në ishin apo jo të vërteta, nuk them dot gjë. Në vitin 1987, në ambasadën tonë në Argjentinë, një amerikan dorëzon një letër, ku thuhej se: “Ato dokumente që ju janë dhënë në vitin 1964, janë të vërteta”. Pra, kur kishte vdekur edhe Mehmeti, edhe Enveri. Unë e kam parë atë dokument, ia kam lexuar Komitetin Qendror të Partisë dhe u kam thënë: “Nuk dua asnjë koment, por të futet në arkivë”. Ajo duhet të jetë në arkiv.
Ju duket disi qesharake…?
R. Alia: Mund të jetë qesharake, mund të jetë hiç. Unë sot nuk mund të prononcohem fare, pasi nuk kam asnjë të dhënë. Unë po flas atë që ishte reale.
Po me zemër?
R. Alia: Me zemër them këtë: Po të kishte qenë Mehmeti i tillë që nga viti 1942-’43, kohë kur ishte në kampin e përqendrimit, deri në vitin 1981 kur vrau veten, i thonë 40 vjet. Çfarë ka pritur? Ishte në krye të vendit. Po të ishte agjent i amerikanëve apo i anglezëve, çfarë donin më tepër ata për ta shtruar Shqipërinë?! Mehmeti do të kishte vepruar. Por deri atëherë s’ka vepruar.
Domethënë, kur them vepruar, një agjent i atij niveli bën përmbysje. Nuk thotë ai: …Ky është kështu, e ky është ashtu… Muhabet kot. Pra, ai një veprim të tillë nuk e bëri. E ka pasur raste të shumta, si për shembull në kohën e prishjes me sovjetikët. Nga kjo pikëpamje, janë të dyshimta konkluzionet mbi atë çështje.
Zoti Alia, në vitin 1981, shtypi jugosllav e quajti “vrasje” atë që i ndodhi Mehmetit dhe ka thënë se; “me vrasjen e Mehmet Shehut, irredentizmi shqiptar mori goditje të rëndë”. Ndërkohë, nga disa analiza që bëheshin në Amerikë rreth raporteve shqiptaro-jugosllave, Mehmet Shehu është konsideruar si përfaqësues i krahut të ashpër përsa i përket Kosovës. Kështu shikoheshin edhe shkrimet e iniciuara në gazetën “Bashkimi”, organ i cili ishte më afër qeverisë, pra më afër Mehmet Shehut…?
R. Alia: Këto janë konkluzione që mund t‘i kenë nxjerrë amerikanët, për të cilat nuk jam në dijeni. Përsa i përket problemit të Kosovës, më kundërshtar i serbëve për Kosovën, ka qenë Enver Hoxha. Në shkrimet e tij është fare evidente, por kjo nuk do të thotë, se Mehmeti nuk ishte i tillë. Por unë besoj se shprehja e thënë nga jugosllavët për “…fundin e irredentizmit…”, ka të bëjë me faktin se, duke pasur parasysh karakterin e egër dhe të fortë të Mehmetit, ata mund të mendonin se ky njeri, mund të bënte aventurë në Kosovë, domethënë të hynte ushtarakisht në Kosovë.
Ka pasur ndonjë plan ushtarak për këtë?
R. Alia: Plane të tilla mund të ketë pasur në Shtatmadhori, por unë nuk jam në korrent të atyre planeve. Nga kjo them që mund të jetë më shumë një supozim, se sa një vërtetim. Kjo nuk vërteton gjë. Sidoqoftë, të sulmoje Jugosllavinë, do të ishte aventurë, sidomos duke pasur edhe peshën që kishte ajo në qarqet Perëndimore.
Ka një logjikë që e interpreton fatin e familjes Shehu, si frymëzim të familjeve përkatëse, domethënë familjes së Enver Hoxhës. Po të shohësh, ka shumë ngjashmëri në formimin e fëmijëve, shkolla të ngjashme, vende pune të ngjashme, por diferencë kulturore. Si mendoni ju, a kanë ndikuar familjet në egërsimin e Enver Hoxhës, ndaj Mehmet Shehut?
R. Alia: Për këtë çështje, të raporteve familjare, nuk jam i prirur t‘i shoh kështu, sepse nuk besoj që midis dy udhëheqësve kryesorë të vendit, të jetë bërë garë, se fëmija yt apo i imi, është më i përparuar, më i zhvilluar, etj. Mua më duket se edhe nuk duhet parë kështu. Ke të bësh me dy personalitete kryesore, që kanë probleme të tjera, më të mëdha se sa ajo e fëmijëve. Ajo që i ndodhi Mehmetit me djalin e tij, ishte një tragjedi për veten e tij, e cila e çoi deri në vetëvrasje….! Por jo më tepër.
Kishte preferenca ai për ndonjë aktor, shkrimtar, shkencëtar…?
R. Alia: Mehmeti lexonte shumë. Nuk ishte indiferent për asnjë fushë të veprimtarisë shoqërore. Kryesisht donte letërsinë dhe marrëdhëniet me njerëzit e letërsisë, i kishte të mira. Edhe Kadarenë e donte. Fillimisht, jo edhe aq, të them të drejtën. Për ç‘arsye? Sepse në natyrën e tij Mehmeti, ishte sektar dhe shihte anët negative të të tjerëve.
Ishte nervoz dhe shpesh fjalën e fundit e thoshte të parën. Por më vonë, kur Kadareja pati miqësi me fëmijët e Mehmetit, rrjedhimisht e njohu më mirë. Mehmeti nisi ta respektonte e vlerësonte Ismail Kadarenë. Këtu ka ndikuar edhe fakti që Enver Hoxha, ka pasur përgjithësisht qëndrim pozitiv ndaj Kadaresë e, Mehmeti nuk ia lejonte vetes, që të mbante një qëndrim të kundërt nga ai i Enverit.
Ndonjë episodë tuajin me Mehmetin…?
R. Alia: Marrëdhëniet e mia me Mehmetin në përgjithësi kanë qenë të mira. Unë s‘kam pasur ndonjëherë grindje me atë. Natyrisht, nuk pajtohesha me atë nervozizmin e tij, veçanërisht ndaj njerëzve të artit, kulturës ose shtypit, të cilët ishin sektorë që i drejtoja unë. Por dua të them edhe një gjë. Mehmeti ishte shumë korrekt.
Unë nuk mbaj mend që të ketë pasur ndonjë vendim në Këshillin e Ministrave, për sektorin që drejtoja unë nga ana partiake, si probleme të arsimit, kulturës, etj., që të merrej pa kërkuar më parë mendimin tim. Më pyeste, qoftë edhe formalisht, nëse isha dakord për çështje të ndryshme. Domethënë, nga kjo pikëpamja, Mehmeti ishte korrekt. / Memorie.al
