Nga Gjon Marku
Mbi atë kodër, pas së cilës ndodhet Kalaja e Vjetër e Meshurdhit, gjenden varrezat e katundit. Përbri tyre kalon një rrugë e vjetër që dikur lidhte fshatrat mes tyre, e pse jo edhe bajrakët. Më herët, në kohëra të lashta, aty kalonte rruga e madhe që bashkonte Shkodrën me Nishin.
Pikërisht aty ku ndodhen dhjetë lisa të mëdhenj – të vjetër sa urdhërat e Zotit – thuhet se dikur ka qenë një kishë e moçme, e mbuluar nga koha e me një histori të harruar. Rrënojat e saj duken të përkulura, si të ndiejnë peshën e shekujve. Lisat rreth tyre përtypin tokën me rrënjët e thella, dhe u bëjnë hije të vdekurve në ditët përvëluese të korrikut e gushtit, në mesditat dhe mesnatat e zjarrta.
Nëpër varreza, ndër rrënojat e kishës dhe hijet e lisave, dëgjohen jo vetëm hapa apo zëra të çuditshëm që flasin dhe qajnë, por edhe fëshfërima të mistershme, si fjalë të përtypshme në një gjuhë që nuk flitet më, e kush e di se çfarë tjetër. Aq shumë mite ishin lidhur me atë vend, sa njerëzit përpiqeshin ta shmangnin – edhe sikur rruga të zgjatej 3 a 4 orë më shumë.
Por një djalë i ri nga prej Simoni vendosi të sfidojë çdo tregim e frikë të trashëguar. Mori pushkën dhe pistoletën, dhe vendosi ta kalonte natën në varreza. U ul mbi një gur në rrënojat e kishës, me sytë dhe veshët hapur, armët gati – si të priste ndokënd në pritë.
Kur arriti mesnata, mes lisave pa një dritë të verdhë që lëvizte, si një qiri në dorën e dikujt. Pastaj – vetë nuk dinte ta shpjegonte çfarë kishte dëgjuar. Mendoi se moshatarët i kishin përgatitur ndonjë rreng, por kur u afrua mes lisave, pa një nuse, të veshur me të bardha, që qëndronte mbi një varr dhe qante me zë të çuditshëm, fjalë nëpër mërmërimë. Ajo nuk kishte fytyrë të dallueshme, edhe pse drita kalonte para saj – ishte vetëm një hije e zbardhur.
Ai shtrëngoi armën, një drithërimë i përshkoi gjithë trupin. E kapi frika dhe nisi të ikte, por degët e lisave iu dukën si krahë që e ndalën për disa sekonda. Deshi të shtinte me pistoletë, por më kot – nuk u dëgjua as shkrepja, edhe pse këmbëzën ia kishte tërhequr. Më në fund, arriti të çlirohej dhe bëri dy hapa përpara, por për çudi, në varreza nuk dëgjohej më asgjë – një qetësi e frikshme kishte mbuluar gjithçka, si të mos lëvizte më asnjë gjethe.
Në atë hutim, mendoi mos ishte trembur kot, por aty – në atë vend – shpirtrat nuk flenë. Ata zgjohen dhe bëjnë të tyren sa herë dikush kalon në mesnatë apo mesditë.
Të nesërmen, ai u gjet i shtrirë mes dy varreve – i palëvizshëm, me sytë hapur dhe me gojën plot hi. Nuk foli për një muaj. Kur nisi të fliste, përdorte një fjalor që askush nuk e kuptonte. Vetëm një gjë e përsëriste vazhdimisht: “Atje, shpirtrat nuk flenë.”
Por për çudi, kur përpiqej të tregonte çfarë kishte parë atë natë, mendja e tij shtegtonte diku tjetër – në “Qavorrezt”, një vend në krahun tjetër të kodrës, nën një qiell që gjithmonë mbante një hije të rëndë. Aty, në një fushë të vogël, të heshtur, pranë rrugës së vjetër, bari nuk thahej kurrë, dhe thuhej se as zogjtë nuk e kalonin atë vend.
Thuhet se aty, shumë vite më parë, dy palë krushq nga fshatra të ndryshëm ishin përballur në atë fushë, duke u nisur për në dasmat e tyre. Asnjëri nuk ia la rrugën tjetrit. Fjalët u rënduan, sytë u mprehen, thikat dolën nga brezi – dhe asnjë nuk mbeti i gjallë.
Legjenda thotë se edhe nuset kishin vrarë njëra-tjetrën. Të dyja palët e krushqve u zhdukën pa lënë asnjë të gjallë, asnjë dëshmitar që të tregonte çfarë ndodhi. Vetëm toka, thuhej, i kishte përpirë, si të kishte etje për gjak.
Për të mos pasur më gjakderdhje në atë vend, burrat e fshatit vendosën që të dyja palët e krushqve, bashkë me nuset, të varroseshin aty. Që atëherë, ajo fushë quhet Qavorrez, edhe pse nuk shihen as varre, as kryqe.
Barinjtë thonë se delet shmangin atë vend, si të tremben nga diçka e padukshme. Qentë lehin në ajër, pastaj ulen përdhe si të rrahur nga një dorë që nuk shihet. Ata që kanë guxuar të ecin përmes fushës ndiejnë sikur toka pulson, u lëkund nën këmbë – si zemra e diçkaje që ende nuk ka vdekur.
Një djalë i ri, i quajtur Lekë, një natë gushti kaloi përmes fushës për të shkurtuar rrugën. Kthehej nga një aheng, me cigaren ndezur e me këngën në gojë. Por në mes të fushës, zëri iu ndërpre. Pa dhjetëra figura të zbehta që ecnin drejt tij – të veshura me rroba dasmash, por të mbuluara me plagë që rridhnin pa gjak. Njëri prej tyre, një plak me jelek të përgjakur e sy të bardhë si qumështi, i tha:
“Hape vallen, se s’kemi mbaru’.”
Kur Lekë u gjet pas katër ditësh kërkimi, ishte zbathur e i mbuluar me pluhur, si të kishte dalë nga nëntoka. Qeshte pandalë dhe përsëriste vetëm një fjalë:
“M’u thanë duart prej çiftelisë…”
Çdo të djele të fudit të gusht, në mesditë, toka fillon të dridhet lehtë. Nga askund dëgjohet një këngë dasme, por fjalët janë të prapta -si të kënduara mbrapsht. Shumë thonë se ajo ditë është një ritual i përvitshëm hakmarrjeje që nuk ndodhi kurrë. Një dasmë që s’u bë, e një gjak që s’u fal.
Qavorrezi nuk është thjesht një vend – është një plagë. Një kujtim i përjetshëm që toka nuk e tret.
Madje dhe ai djalë i ri, kur fliste, nuk fliste për varrezat te lisat e Drenit – por për Qavorrezin.
Një natë, ai djalë, që tashmë nuk ishte më në gjendje të komunikonte normalisht, i kishte thënë të atit dhe vëllait se donte të dilte, të shkonte diku. Ata menduan se do të kthehej te lisat e Drenit, prandaj i ati thjesht nisi ta ndiqte nga pas.
Kur u afruan te lisat, ai u ndal dhe foli qartë:
“Jo andej, jo… se nuk ban.”
Dhe bëri me dorë drejt një udhe që kalonte anash varrezave, sa më larg prej tyre.
Pastaj vijoi nëpër një rrugë të vjetër e të harruar.
Në fund të asaj rruge, përmes një shkurreje të dendur, ndodhet një vend i heshtur që fshatarët e quajnë thjesht: Kalaja e Meshurdhit – ngaqë aty gjenden rrënojat e një ndërtese të mistershme.
Nuk është kala në kuptimin e zakonshëm – është më shumë si një rrënojë e përmbysur mbi vetveten. E ndërtuar me gurë të mëdhenj, të ftohtë, që nuk vijnë prej kësaj toke – gëlqere gri e bardhë që mbetet e ftohtë edhe në kulmin e korrikut. Askush nuk e di kush e ka ndërtuar. Ka vetëm një hyrje, gjithmonë të hapur. Pa dritare. Pa shpjegim.
“Ku po shkojmë, bir?” – e pyeti i ati.
“Po shkojmë, babë,” – u përgjigj ai – “se dua me taku Murgun e Vjetër.”
I vëllai i tij e kishte pyetur kush është ky murg i vjetër por I kishte heshtur disa qaste pastaj I ishte drejtur të vëllajt
Atje, te kalaja, jeton një murg që ka dyqind vjet.
Ushqehet me kafshë të egra e me rrënjë të thata.
Më thonë se është i sëmurë.
Dua ta takoj…
E prapë, ai i kishte dhënë hapit sit ë mos I pritje.
“Po kush të ka tregu për një murg që rron i vetëm 200 vjet në kala?”
Ai nuk u përgjigj menjëherë, por nisi të fliste me vete, fjalë të pakuptueshme. Pas pak iu kthye të atit e tha:
“Vetëm ai murg mundet me më thanë çfarë duhet me ba.”
I ati kishte dëgjuar se kushdo që hynte në kalanë e Meshurdhit, ndjente diçka të pazakontë. Disa thonë se muret e saj murmurisin vetë. Zëra të panjohur, hapa të rëndë, dhe një hije që lëviz nëpër mure – një qenie që nuk flet me të gjallët, por me të vdekurit, ose me shpirtin e tyre.
Një grup studentësh që kishin ardhur për ta eksploruar, patën një përvojë të çuditshme. Në hyrje, njëri prej tyre humbi ndjenjat pa arsye. Kur nisën të kthehen, njëri prej tyre kishte thënë se në mes të mureve kishte parë një figurë të gjatë e të hollë, të kthyer me shpinë. Dhe mbi derën e kalasë, gdhendur në gur, ndodhej një simbol që askush nuk e kuptonte.
E kishte skicuar ashtu si mundi. Disa e quajtën Syri i Mbyllur, të tjerë e quanin Figura e Shurdhër – që sheh pa dëgjuar, por që mbledh gjithçka që njerëzit mendojnë kur janë atje.
Ndërsa ecte pas djalit të tij, tashmë i sëmurë që nga nata kur kishte fjetur te lisat e Drenit, të atit i erdhi ndër mend një rrëfim tjetër – një burrë plak, që kishte hyrë dikur në kala dhe kishte dalë duke thënë vetëm kaq:
“Ajo kala është e frikshme. Atje jeton një qenie që të frikëson shpirtin.”
Në Kala, frika nuk vjen prej asaj që dëgjon -por prej asaj që nuk dëgjon më kurrë.
Ka njerëz që, pasi kanë vizituar atë vend, kanë dëgjuar gjithmonë një zë në kokë që u përsërit pa ndalesë – një pëshpëritje e pakuptimtë që s’ndalet as kur flenë.
“Ai të pa. Ti tani i përket murit,” mërmërisin shumë prej atyre që kanë qenë atje, edhe në gjumë.
Fshatarët nuk shkojnë më në atë anë. Rruga është e braktisur.
Por djali… pse duhej të shkonte atje? A mos vallë vërtet atje gjendej dermani i tij?
Nuk e shikojnë. Nuk flasin për të. Sepse kush e përmend…
Nuk ishin larg Kalasë, kur djali i sëmurë – që fliste vetëm me vete – u kthye dhe i tha të atit:
“Kthehemi, babë.”
Por i vëllai, dy vjet më i vogël, që vetëm dridhej e nuk dihej çfarë mendonte, e pyeti:
“Po ti, a don me taku Murgun e Vjetër? Pse na solle deri këtu?”
“Babë,” – kishte folur djali – “po më thonë se Murgu i Vjetër nuk është. Ka shku deri në Zall të Kalorit. Ne po shkojmë kot. Jam lodh shumë… edhe ju, ju lodha.”
Pastaj, sërish u tret në përhumbjen e tij. Fliste. Por nuk dihej me kë. Dhe nuk kuptohej se në çfarë gjuhe.
“Eh,” – psherëtiu i ati. – “Aty, te ata lisat ku ajri duket gjithmonë i ngjirë… ka vdekur nusja, mbi kalin e bardhë. Pikërisht të dielën e fundit të gushtit.”
Në atë vend, njerëzit nuk frikësoheshin nga egërsirat, por nga hijet.
Burra të matur, me nder, kishin thënë se kishin parë gjethet e lisave të përplaseshin mbi xham si duar të të vdekurve.
Albani dhe dy shokë të tij nga katundi i Simonit kishin dalë një natë për gjah. Kishin rënë në Zall të Kalorit.
Ishte e djel e fundit e gusht. Nata e dytë e hënës së plotë.
Ata ndoqën një lepur, derisa arritën në një përroi që herë rrjedh, herë hesht.
Aty, papritur, nga hijet e lisave, doli një kalë i bardhë, madhështor si në përralla.
Mbi të – një nuse. Fustan i bardhë, flokë të zinj deri në fund të shpinës… dhe fytyra – pa sy. Vetëm dy hije të errëta në vend të tyre.
Albani nuk qëlloi. Qifta iu bë e rëndë, duart iu mpinë.
Kalorësja kaloi para tij në heshtje, pa zhurmë. Vetëm era solli një aromë të ftohtë lulesh të kalbura.
Njëqind vjet më parë, në po atë vend, një nuse kishte vdekur ditën e dasmës, pikërisht në atë përroi. Që atëherë, çdo gusht, në të djelen e fundit të tij dikush dëgjon trokun e kalit – edhe në mesditë.
Atë natë, ishte pikërisht dita: dasma dhe vdekja e saj.
Albani kishte thënë:
“Aty nuk duhet shkuar. As në mes të ditës, e jo më në mes të natës.”
Nuk ishin të paktë burrat që tregonin për zërat në mesditë dhe trokun e kalit që nuk duket.
Por më e frikshmja ishte kur, në dritën e plotë të ditës, trokthi shoqërohej nga një zë – një vajtim i mistershëm – që gjithmonë merrte udhën drejt Kishës së Shmetrit.
Një vend “i rëndë”.
Eh, ai vend i mallkuar ku zogjtë nuk ndalen dhe qentë nuk afrohen.
Aty njerëzit kanë parë mjegull që lëviz si gjallesa, drita që fiket vetëm në atë kodër, dhe një hije që qëndron te dera e kishës së vjetër – edhe kur s’ka asnjë njeri përreth.
Ata që nuk e kanë parë, e ndiejnë.
Ai vend të bën të ngrihet mishi kokrrë. Dhe flokët – gjithmonë përpjetë.
Ai kalë i bardhë me nusen mbi shpinë trokon gjithnjë drejt Kishës së Shmetrit.
Babai i foli djalit, sot a është e diela e fundit e gushtit. E pa marr përgjigje foli serish.
Po ktheheshin për në shtëpi.
Por, kur kaluan te rrëza e varrezave të Lisave të Drenit, dëgjuan sikur buçiti një daulle – nga mesi i varreve, mes lisave të Drenit.
Djali i sëmurë bërtiti:
“Ikim! Shpejt! Është nusja pa fytyrë! Kush e sheh, mjerë ai…”
“Mos shifni andej, babë. Ikim! Le të shkoj vetëm në Zall të Kalorit. Atje po e pret Murgu Palak. Ai ka për ta pritur sot nusen mbi kal… jo ne!”
Djali nxitonte si i trembur nga një hije që nuk dukej.
Po zbrisnin teposht për në Simon, por daullja binte herë te lisat e Drenit, herë në Qavorrez, pastaj më tej – drejt Kishës së Shmetrit mbi Bukmirë.
Çudi si nuk ngrihej askush nga katundi. Thua se nuk e dëgjonin…
Ishte mesditë. Po bëhej dasmë diku? Apo…
…ishte dasma e njëqind viteve më parë.
“Atje, babë,” – kishte thënë djali – “te lisat e Drenit e kam marrë të zezën time. Aty, në atë vend hijeshi.”
E, pasi vështrimin e kishte ndalur mbi të vëllanë, i ishte drejtuar:
“Kurrë mos shko atje, vëlla, se të del nusja e varreve e të bën të zezën!”.
