Nga Mehmet Elezi
I vetmi poet i varur e me kryet e prerë për së vdekuri, qysh para kohëve homerike
Pa Havzi Nelën disidenca e letrave shqipe do të ndihej pa kurorë. Një disidencë kaq e shpaluar dhe e ndershme, kaq e pakompromistë, si e Havzi Nelës? Do t’i bënte nder cilësdo letërsi në një atdhe me liri të mbytur.
Është i vetmuar, “i fundmi i mohikanëve”. Disidenca e hershme qe kalbur në tokë ose në burg. Po kush mbijetoi? Lazër Radi ka katër vargje, dendësia tragjike e tyre ta çon kripin përpjetë. “Kur më futën në burg/ Lashë gruan me gjithë vajzë/ Kur dola nga burgu/ Gjeta gruan në burg dhe vajzën të vdekur!”.
Shumë herë është thënë se Havzi Nela është poeti i mbramë i vrarë në Europën ish-komuniste. Por, me sa dimë:
– është i vetmi poet i varur në krejt botën, qysh nga mesjeta;
– është i vetmi poet me kryet e prerë për së vdekuri, qysh para kohëve homerike.
Atë Zef Pllumi shkruan për një të denuar në burgun e Ballshit, ia sharruan këmbët kur ndërroi jetë, pasi arkivoli zyrtar, një arkë e sajuar, ishte me dërrasa të shkurta, sa për një foshnjë. A thua koka e Havzi Nelës doli tepër lart mbi dhé, gropa e një shtylle ku e rrasën kambas nuk qe mjaftueshëm e thellë, dhe për këtë arsye e prenë, kushedi ku e degdisën për të mos u gjetur kurrë? Ishte shfryrje mllefi, sepse në të gjallë kryet e tij çohej nalt mbi pushtetin, mençurisht dhe trimërisht?
Qe tri mijë vjet ndërgjegja e njerëzmit e qorton Akilin, që përdhosi shtatin e Hektorit të vrarë jo aq me trimërinë e vet, se sa me ndihmën e zotave. Në të drejtën dokesore shqiptare, e lashtë sa bota, trajtimi me nderim i kufomës së armikut është detyrim, vetëm detyrim, pa kurrfarë shtegu tjetër. Kadareja shkruan se shqiptarët “përbuznin malazezët për zakonin e prerjes së kokave, që sllavët e kishin sjellë, me sa duket, nga stepat e largëta”.
2.
Edhe fizikisht poezitë e Havzi Nelës patën të njëjtin fat epik.
E shkuan rininë në burg, bashkë me autorin.
U arratisën nga burgu dhe u muruan si Rozafa. Dhe njësoj si Rozafa, lanë një gji jashtë, me e ushqye njeriun. Lanë jehonën e tyre.
U nxorën prej murit dhe u futën në varr të mirëfilltë, në kopsht. Në një gropë të thellë, nën rrënjët e mollës. Çelën aty, bashkë me lulet e mollës.
3.
Havzi Nela është gjithnjë ai, i njëjti, i patjetërsuar. Në mbledhjet e popullit, në hetuesi, në krejt veprën letrare. Kurrkund nuk shfaqet sa grima i penduar. Me lypë falje a mëshirë ai? S’mund të çohet nëpër mend.
Vetëm dhjetë ditë pasi kish kapërcyer tinëz kufirin, serbët e kthyen në duart e Sigurimit të Shtetit. Shpejt, shpejt, bërzhi! Ç’qe ky ngut i pazakontë i tyre? Serbët kthenin mbrapsht vetëm ata, që s’i kishin të vetët dhe s’mund t’i bënin të vetët. Havzi Nela tërësisht Shqiptar, nuk u hynte në punë, përkundrazi. Tërësisht njeri i Lirisë, nuk u hynte në punë, përkundrazi.
Thonë fjala mort s’ba, domethënë nuk bart, nuk sjell. Për Havzi Nelën ndodhi ndryshe. Në mbledhje tha se fshati është i këputur, s’ka kushte me u kolektivizue. Tha se gjindja duhet me qenë të lirë me besue në Zot, unë besoj. Tha duhet me qenë të lirë me i veshë teshat kombëtare të ruajtura qindra e mbase mija vjet. Tha rinia le t’i krehë flokët si t’i duket më bukur asaj. Tha në Amerikë e në Europë jetohet më mirë, atje ka liri me u mbledhë, me folë, me protestue, me udhëtue. Tha “Unë kam disa mendime të miat, që i kultivoj e i ruaj”.
E para qe Fjala.
Fjala ia hangri kryet.
4.
Shtatë fletoret poetike të Havzi Nelës (Havzi Nela, Shtatë Fletore, vepra e plotë poetike, botues Klubi i Poezisë, Tiranë, 2018) brafullojnë. Shpalohen si shtatë qiej, duke dalë nga shtatë rrathë të skëterrës. Havzi Nela mbërrin te ne, duke u ushqyer me mishin e vet. Njësoj si djali i përrallës që ngjitet prej botës së poshtme në shpinë të shkabës, duke e ushqyer me mishin e vet.
Gjashtë fletore janë fëmijë të lindur nëpër qeli. E shtata në internim.
Shumica e poezive fillimisht janë shkruar në mbamendje. S’ka laps, s’ka letër. S’ka kushte me e lëmue artin. S’ka nge.
S’ka asnjë mundësi me e ndjekë poezinë bashkëkohore, me lexue një përmbledhje, një cikël poetik. I njeh thellë poetët shqiptarë të traditës dhe poezinë e popullit.
Shkruan në vazhdën e tyre.
U përgjigjet ngjarjeve aty për aty. Në luftë gjithçka shndërrohet në armë. Edhe arti.
Për kah forma, është krejt tradicional.
Për kah kumtet, është më moderni. I kthjellët, i hapur. Drejtpërdrejt perëndimor.
Paska pasur edhe një fletore të tetë. Një qiell të tetë. Hapim sytë, ku është? Terr, vetëm terr. Në burg, në Burrel, paska shkruar një roman, “Bota e bardhë”. Ku gjeti fuqi me ia vu këtë titull, kur për të bota qe e zezë, vetëm e zezë? Ka mbërri vetëm titulli. A thua qe një vendim hyjnor, që vepra e Havzi Nelëz të sillej te numri biblik shtatë dhe të mbetet aty?
5.
Në qiellin e parë kumbon një zë si i Pashko Vasës. Ndihet paralelja historike.
“Eni ju motra, eni ju o gra
Eni ju vasha, që dini me qa!».
(“Kjani ju o vasha, kjani ju o gra
Me ato lotë të bukura që dini me kja”).
Thërret me u ngritë kundër «demonit me brirë». Që «njerëzoren e bani shkrumb e hi». Që «barbaren e ngriti në piedestal». Si u bë kështu kjo Shqipëri e dashur? «Luftë klasash, diktaturë/ Midis njerëzish s’mbeti urë/ U mbush vendi me spiunë!». Sytë nga bota demokratike, se “Europa asht e jona”. Konferenca e Helsinkit vezullon si shpresë. Ani pse, në Helsinki “Nji vend bosh po rri për serit/ Vendi i Judës, i Enverit!”.
Në qiellin e dytë therin dhimbjet e burgut. Midis tyre, vargje dashurie, si lulet në borë. I ther në zemër: e ndanë, gruaja s’u bë dot nënë! Duke u kalbur nën thundrën e njeriut, kujtohet me shkrue poezi për kafshët. Nxit me i dashtë ato (o njerëz, paçi fisnikërinë e kafshëve, thotë Niçja!).
Nga qielli i tretë pyet: trimnia “ku asht strukë”?
Sepse “shtatë pashë nën dhé u varros Liria!”.
Dhe po “zhduken djem pa nam, nishan”.
Dhe jeta është bërë “Puno fatkeq e ha barkdreq”.
Trimnia megjithatë rron. “N’Spaç iu hap nji shteg Lirisë”. Spaçi asht vorr me të gjallë, por ata “nuk vdesin kurrë/ Dhe në u bëfshin dhé e gurë”.
Kapton qiejtë përmbi krahina e qytete, ua prek nervin atdhetar, ua kujton kodin e nderit. Vende-vende mjaft kritik.
Fletorja e katërt, poemë për qëndresën e 7 prillit 1939. Ndihet ndikimi i Lahutës së Fishtës.
Tek e pesta dhe e gjashta: Kosova. “Kosova, gjaku që nuk falet” (Ali Podrimja). Sa ka Havzi Nela vargje për Kosovën, s’ka tërë letërsia e Shqipërisë në pesëdhjetë vjet. Gjëmojnë nëpër to demostratat e studentëve. Rithirren poetikisht heronjtë e mëdhenj: Hasan Prishtina, Isë Boletini… Naltësohen “djemtë luanë, çikat drenusha”, që sfidojnë tanket serbe. Në mes të zezonës veton besimi. Madje profecia: “piramidat rrëzohen!”.
Fletorja e shtatë, ditar artistik i internimit. Vetëm katër vjersha. Ndoshta më të ngjeshurat. Ndoshta pjesë e një testament poetik të papërfunduar. Në tri është “Arrni me arrna”. Shqipëria me arrna. Mjerimi hollësisht, gati si në një kronikë.
Në fletoren e shtatë mëdyshet me i dhanë fund jetës. E gjen veten në rrugë të drejtë. “Si jeta dhe vdekja duhen meritue/… Liria më thërret…”.
Në këngët e moçme epike trimat i thërrasin mikut, shpirtit të vet binjak: «A po vjen me dekë me mue».
Liria i thirri Hafzi Nelës «A po vjen me dekë për mue».
Ai iu përgjigj, si burrë e si poet.
Vdiq për të.
