Nga Gjon Marku
Në zemër të maleve, aty ku shpatet e pyjeve përplasen me gurët e historisë dhe ku burrëria ishte mburrur ndër shekuj, ngriheshin kullat e njohura për fisnikëri, nder dhe dhimbje.
Lufta sapo kishte marrë fund dhe në vend filloi të instalohej një sistem i ri, me fytyrë të rreptë dhe grusht të hekurt. Në atë kohë, ligji i malit ende mbizotëronte më shumë se ai i shtetit.
Nikoll Gjergji, rreth të gjashtëdhjetave, i zoti i një shtëpie të madhe me emër në katund, i mblodhi djemtë për t’u dhënë një urdhër të rëndë. Një vrasje kishte ndodhur kohë më parë dhe, sipas zakonit, gjaku duhej marrë. Por, para se të shpërndaheshin, ai që mbahej mend për urtinë, i porositi djemtë dhe ua përsëriti disa herë ato fjalë:
– Shkoni, shkoni e merrni gjakun, – tha ai me zë që i dridhej, – por veç jetimin mos e vrisni!
Djemtë u ngritën më këmbë, me pushkë në sup dhe zemër të ndezur nga tensioni dhe akti që do të kryenin. Gjaku kërkonte hak.
– A mundeni? – i pyeti i ati, – apo të vij vetë?
Djali i dytë, që ishte i vrullshëm dhe me shtat si lis, nuk u përmbajt e tha:
– Po s’jemi burra nëse nuk dimë me e marrë gjakun! S’kemi nevojë pë mëshirë!
Nikoll Gjergji i shikoi drejt në sy dhe përsëriti fjalën e tij si të ishte amanet:
– Nëse nuk mundeni, vij vetë… por po ju lutem e po ju them: veç jetimin mos e vrisni.
Këto fjalë u varrosën në ajrin e rëndë të mëngjesit dhe në ndërgjegjen e atyre djemve.
Në rrugën prej kullës së tyre drejt kullës së gjaksit, dimri kishte mbetur ende nëpër maja. Hapat e djemve trokisnin mbi borën e ngrirë me të njëjtën peshë si fjala e të atit që ua rëndonte shpirtin. Ata nuk flisnin. Secili mbante në dorë armën dhe në mendje fjalën: “Veç jetimin mos e vrisni.”
Kur arritën afër kullës, dita sapo kishte dalë mbi majat e malit, dera e rëndë u hap dhe prej saj doli një djalë i ri, shtatgjatë, me fytyrë të kthjellët e të qetë. Duket se kishte dalë për të parë nëse kishte ndonjë lëvizje rreth shtëpisë, ose ndoshta për të sjellë ndonjë dru për oxhakun, ku zjarri kishte vajtur në të shuar.
– Ai është! – tha njëri prej djemve, pa menduar gjatë, dhe në çast shkrepi pushkën.
Zhurma u përplas në grykë si jehonë e egër. Djali i ri u drodh një herë dhe ra përdhe, pa lëshuar zë. Gjaku filloi të përhapej në borë si një njollë që nuk lahej më kurrë. Pati pak heshtje, pastaj njëri prej tyre tha me zë të ulët:
– E morëm gjakun…
Por kur u kthyen në katund dhe fjala u përhap për atë që kishte ndodhur, u kuptua e vërteta.
Djemtë kishin vrarë pikërisht jetimin – djalin që kishte mbetur i vetëm në atë kullë, pa vëlla e pa motër, e që s’i kishte mbetur tjetër njeri veç një jastëku të vjetër dhe një pushke të ndryshkur në mur e ai jetonte me xhaxhallart e ti. Kishte dalë ai, pa e ditur se çfarë do t’i ndodhte, dhe ishte bërë shënjestër e thepit të pushkës.
Kur ia thanë Nikoll Gjergjit lajmin, ai u drodh si gjethe në erë. S’u mbajt më mbi këmbë. I ra me duar tamthave dhe lëshoi një rënkim që nuk ishte më zë njeriu, por ulërimë e shpirtit:
– E laftë kjo kokë…! Jetimin…! Pse jetimin…?
Ai fjalë s’tha më për orë të tëra. Rrinte vetëm, i ulur në anë të oxhakut, duke mbajtur kokën me duar, si të mund të kthente mbrapa atë që ishte bërë. Por gjaku, njëherë i derdhur, nuk kthehej më në trup të njeriut. E fjala e thënë, njëherë e shkelur, i coptonte burrit zemrën më shumë se pushka.
Koha kalonte, por dheu mbi varrin e jetimit ende nuk kishte marrë formë. Nikoll Gjergji dhe djemtë e tij nuk dilnin më nga shtëpia. Vërtet kishin marrë gjakun, por kishin vrarë pikërisht atë që plaku kishte thënë të mos vritej e tash ishte radha e tyre për me vra.
Nuk merrnin pjesë në kuvende, as në pritje. Djemtë që kishin shtënë pushkën mbanin kokën ulur. Një zë i ftohtë kishte hyrë në kullë dhe nuk dilte më: ndërgjegjja.
Ndërkohë, jashtë mureve të asaj shtëpie, një tjetër frymë po forcohej: Fryma e Partisë. Ajo, që sapo kishte filluar të shtrinte rrënjët e saj në krahinat e Veriut, shfrytëzonte çdo rast për të treguar forcë. Vrasja e fundit, gjaku dhe hakmarrja, u panë si mundësi për të ndëshkuar “zakonet e prapambetura”.
Oficerët e Partisë zbritën në katund me makina të vjetra dhe me sy që s’kishin mëshirë. Ata nuk kërkonin të kuptonin se kush kishte të drejtë, kush kishte gabuar. Kishin urdhër të qartë: “Diversantët, reaksionarët, të zhduken.”
Djemtë e kullës së jetimit, të cilëve u qe vrarë djali i gjakut – djali i vetëm, tue e lanë nënën shkret – nuk mund të rrinin. Aq më tepër, donin të vinin në vend dinjitetin e vet.
“Gjak për gjak” – kjo ishte fjala që kishin dëgjuar çdo mbrëmje nga burrat e vjetër, sidomos nga Mark Martini, gjyshi i tyre plak.
Dhe ata nuk donin ta linin atë gjak pa marrë. Një natë, tre prej tyre, trima dhe të rinj, dolën nga kulla dhe morën malin. Me armë në brez dhe mllef në zemër, dolën për të kërkuar ata që kishin marrë jetën e djalit të kullës së tyre, pa faj, pa mëshirë.
Por Partia kishte sytë kudo. Një informator kishte dëgjuar për lëvizjen dhe e kishte pëshpëritur në veshin e komandantit të ndjekjes: “Kanë dalë në mal… nuk janë me ne.”
Forcat e ndjekjes u nisën nën komandën e një oficeri truthatë që nuk kishte pyetur pse kishin dalë në mal e nëse ishin a nuk ishin kriminelë. Atje, ndër bjeshkë, aty ku shpella e akullt hapej si një plagë në krah të malit, forcat e ndjekjes i rrethuan tre djemtë e rinj, dhe menjëherë pushka krisi.
Pushka plasi sërish – këtë herë ishte pushkë fortë, e idhët. Kur zhurma pushoi, të tre djemtë ishin të shtrirë, pa jetë, mbi borën që sërish u kuq nga gjaku.
Dhe kur panë se nuk ishin “armiqë të pushtetit”, por djem të një kulle që kërkonin nder sipas zakonit të tyre, komandanti urdhëroi me zë të thatë:
Hidhini në shpellë. Aq më tepër që ishin plagosur edhe dy prej forcave të ndjekjes. Ai komandant kishte ardhur prej s’dihet se ku dhe nuk dinte as zakon, as traditë të këtyre anëve, aq më tepër që ishte trupthata nga vetë natyra.
Dhe ashtu u bë. Trupat e tyre u hodhën në thellësinë e ftohtë, aty ku akulli ruan kujtime më mirë se njerëzit.
Lajmi për vdekjen e tre djemve të kullës së jetimit u përhap si erë e keqe në të gjitha viset përreth. Por fjala më e rëndë nuk ishte që ata ishin vrarë – por që ishin hedhur si qen në një shpellë të thellë, pa mort, pa nderim, pa burrë që t’u thoshte “lamtumirë”. E aq më tepër, forcat e ndjekjes kishin dashur ta hapnin fjalën se këtë e kishin bërë “diversantët”, për të diskredituar njerëzit e malit.
Në kullën e Nikoll Gjergjit, ku banonte ai me tre djemtë e tij të ngujuar, thuajse kishte rënë një gjëmë e zezë. Por ajo heshtje nuk ishte më prej “turpit” për vrasjen e jetimit – ishte prej dhimbjes që vinte nga vrasja e hedhja në shpellë, çka nuk ndodhte kurrë në këto anë, sepse për kufomën kishte një nderim të veçantë.
Nikoll Gjergji, me fytyrë të fishkur dhe me sy që s’kishin më lot, i mblodhi sërish djemtë në odë.
– U ra barra më e rëndë, – foli ai me zë të ulët. – Ne vumë dorën mbi jetimin, dhe tani atyre u bie edhe një barrë shumë më e rëndë.
– Tash nuk kemi më punë me gjak, por me nder. Trupat e tyre s’mund t’i nxjerrë kush prej shpelle – e nuk ka kush me i varrosë, me i vajtue e me u bë mort, siç dinë me bë kullat tona.
Të gjithë heshtën. Askush nuk foli.
Djali i dytë, një djalë trupmadh, 24 vjeç, u çua në këmbë dhe tha me vendosmëri:
– Unë do zbres në shpellë. Merrni litarët u tha vëllëzërve. Do t’i nxjerr një e nga një.
I ati u ngrit në këmbë:
– Kush ka hyrë në atë shpellë, s’ka dalë më i gjallë.
– Babë, – foli ai, – unë e vrava jetimin se kujtova se ishte djali i agjës së tij – se të dy kanë qenë si me ia këput kryet njëri-tjetrit, njësoj. Por tash, nuk mundemi me i lanë në shpellë, ani pse ata mund të kenë dalë prej kulle me na vra.
– Po mor po, – foli Nikoll Gjergji, – po kush ka hyrë në atë shpellë, s’ka dalë ma i gjallë…
Por djali ia priti:
– Babë, nëse Zoti sot e ka thënë me dek unë – askush të mos derdhë më gjak për mua.
Nuk foli më i ati. Djemtë përgatitën litarët dhe, pa menduar gjatë, u nisën drejt shpellës.
U mendua disa çaste ai, teksa i shihte të tre duke u nisur drejt anës së malit.
Pastaj doli dhe shkoi te një shoq dhe i tregoi çfarë kishte ndodhur.
– Mos po ndodh ndonjë hata? – foli tjetri. – Po na vrasin djemtë…
Disa burra të katundit i ndoqën nga pas, më shumë për të parë sesa për të ndihmuar. Të gjithë e njihnin shpellën – askush nuk guxonte të hynte në të. Thuhej se kush zbriste aty, nuk dilte më i gjallë.
Por djali nuk kishte frikë. Ai kishte vetëm nder e dhimbje në zemër.
Kur arritën pranë grykës së errët, ai lidhi litarët në bel dhe shikoi njëherë vëllezërit e vet…
– Po rashë e pos dola, mos ma qani ma hallin, – foli me zërin që i dridhej. – Po i nxorëm, ata kanë me u preh në varre si duhet, e si është zakon në malet tona.
U lëshua në humnerë përmes errësirës, dhe heshtja mbi sipërfaqe u bë thuajse e padurueshme.
Dritë e zbehtë, por e mjaftueshme për të parë trupin e parë. Djaloshi i parë ishte i shtrirë në gur, fytyra e bardhë si bora dhe gjoksi i ngurosur nga ftohja. Djali iu afrua dhe e kapi me kujdes.
Pastaj u dëgjua zëri i tij:
– Tërhiqni litarin!
Kur trupi doli në dritë, te gryka e shpellës ishin afruar shumë burra të atij katundi. Burrat hoqën kapelat dhe ulën kokën. Me ndihmën e burrave lart, e ngritën dhe e shtrinë në buzë të shpellës. S’doli asnjë zë. Burrat nuk qanin, por sytë i mbanin ngulur mbi tokën. Zbriti sërish.
Nuk u mendua gjatë, edhe pse pa të atin që dilte në krye të një bokërrine, ndërsa prej kullës së atyre djemve, pa ditur çfarë po ndodhte, ishte nisur një grup burrash.
Trupi i dytë ishte pak më tutje, sikur të kishte tentuar të ngrihej për të shpëtuar.
E përqafoi dhe e mbështeti mbi krahë, e ngriti dhe e nxori. Trupi u shtri pranë të parit.
Në zbritjen e tretë, drita e fenerit ndaloi mbi fytyrën e të fundit. Sytë e djalit që zbriste u zgjeruan. Zemra iu shtrëngua si me dorë hekuri. Pati një çast që s’ndiente as frymë, as zë. Iu bë se pa fytyrën e jetimit. Fytyra e njohur, trupi i njohur, si të ishte djali që kishte dalë nga kulla atë ditë të përgjakur. Ai që s’u mbrojt. Ai që nuk kishte ngritur dorën. Ai që s’kishte tjetërkund dhe kishte pasur vetëm veten.
– Pse…? – pëshpëriti.
Veç mendtë i mbetën si të ngrira. “Aty ku është filli më i dobët, këputet,” kishte thënë Nikoll Gjergji, kur kishte marrë vesh se ata kishin vrarë jetimin. Ai fill… kishte qenë ai vetë.
Trupin e fundit e përqafoi gjatë, sikur të ishte jetimi. Lotët i rrëshqitën heshtur dhe ranë mbi gjoksin e ftohtë të djalit. E pastaj, me forcat e mbledhura, e ngriti.
Por, në atë çast, në qetësinë e thellë të shpellës dhe të ndërgjegjes, iu kujtua zëri i atit:
– Veç jetimin mos e vrisni.
Dhe atij iu drodh zemra. Sepse ishte ai vetë që kishte shtënë pushkën… Ishte dora e tij që kishte rrëzuar jetimin në borë. Dhe tani, i dukej se të njëjtit njeri po i nxirrte të vdekurit – në fakt, po nxirrte atë që kishte dashur të vriste, por në vend të tij kishte vrarë jetimin.
U kap pas gurëve të ftohtë, ndërsa fryma i rëndonte në gjoks.
– Pse… pse duhej me e vra atë djalë…? – mendoi.
Desh rrëshqiti. Desh ra bashkë me trupin e fundit. Por jo. U përmbajt. E mori veten, e lidhi trupin, dha sinjalin. Dhe ashtu, trupi i tretë doli nga fundi i shpellës.
Kur doli për herë të tretë nga shpella, dridhej, por ishte gjallë. Burrat e katundit heshtën. Askush s’tha fjalë -se merreshin me kufomat.
Fryma thua se i ngelej në fyt, ndërsa litarët i shtrëngoheshin përreth brezit dhe dora e vëllait i jepte ndihmën e fundit që dhe ai të dilte. U plandos për tokë aty afër hyrjes së shpellës. Ajri i nën tokë ishte i ftohtë. Zemra i rrihte fort, por jo nga frika – nga diçka më e rëndë: kujtesa.
Ishte ai vetë që kishte shtënë pushkën. Ishte ai që kishte vrarë jetimin. Ai që kishte thyer amanetin e të atit, ani pse pa dashje. Dhe tani ishte ai që kishte zbritur për të nxjerrë trupat e kushërinjve të jetimit, si për të larë një faj që s’lahej. Feneri në dorë i lëkundej.
Trupat e tre djemve u vendosën mbi dërrasat e mortit, me shallët mbi fytyrë dhe me pushkët e tyre përmbi kraharor. Burrat i vunë në supe e morën udhën drejt kullës së mortit. Kur kaluan afër kullës së tyre, doli prej saj edhe Nikoll Gjergji dhe iu bashkua atij rreshti burrash që kufomat i mbanin në supe.
Askush nuk dinte çfarë të thoshte, por të gjithë e ndjenin se kishte ndodhur ajo që nuk ndodhte zakonisht.
Në krye të rreshtit, ecnin tre djemtë e Nikoll Gjergjit, të heshtur e që mbanin në supe kufomat që po i çonin në oborrin e kullës së tyre të vdekur.
Kur mbërritën në oborrin e kullës, në krye të atij karvani dhimbjeje ecte Nikoll Gjergji. Me fytyrë të thyer, doli para të gjithëve dhe ndaloi përballë derës së kullës së të ndjerëve. Burrat u ndalën, të gjithë i kishin sytë mbi të.
Dera u hap dhe prej saj doli i zoti i shtëpisë, Mark Martini – burrë rreth të tetëdhjetave. Ecte ngadalë, i hollë, i kthjellët në sy, por me një trup që dukej se kishte mbi kurriz një peshë të rëndë. Sytë i ndaluan mbi Nikoll Gjergjin, që kishte urdhëruar të merrej gjak dhe djemtë e tij kishin vrarë jetimin. E ai uli kryet. Zëri i tij u drodh, por nuk u shua:
– Duhet me i varros si duhet, – foli me gjysmë zëri Nikoll Gjergji. – Bijtë e kësaj kulle, bijtë tonë.
Mark Martini e pa në sy dhe heshti disa çaste, ndërsa burrat vështronin të heshtur. Trupat e tre djemve qëndronin para kullës. Ai, me trupin që i dridhej, iu afrua tjetrit, duke e parë drejt në sy.
– Zoti të dhëntë forcë, – iu drejtua Nikoll Gjergji. Tre djemtë që ishin afruar afër tij, pa ditur çfarë mund të bënin, heshtnin. Ata vërtet kishin nxjerrë kufomat prej shpellës, por nuk kishin as leje, as besë për me dalë prej kullës.
– Zoti të dhëntë forcë me e përballue, – foli i jati i djemve plakut të vjetër, por tjetri që afrohej, zgjati dorën:
– Të qoftë faqja e bardhë, – dhe pasi u dha dorën edhe tre djemve, iu drejtua atij, mbështetur mbi një shkop druri, si vetë koha:
– Të qoftë faqja e bardhë, – tha burri plak, – po dua me ma drejtue mortin e djemve që mi nxorre prej shpelle e po më ban me i varros si duhet…
Ndërsa djali i dytë, që ishte bash vrasësi i jetimit të asaj kulle, shikimin e kishte ulur për tokë – dhe pse ishte ai që kishte zbritur në shpellë, duke vënë kokën në rrezik, e kishte nxjerrë ato kufoma prej saj.
Nikoll Gjergji kishte heshtur. Edhe, i zënë ngushtë – pse s’ka ç’thuhet – e kishte parë drejt në sy.
– Veç fjala po më mban gjallë, – tha. – E nëse do me ma lanë këtë barrë mbi shpinë, jeta t’u zgjatë e kulla t’u shtoftë e t’u forcoftë, mor burr.
– Falja nuk shitet, – tha burri. – Unë sot kam mort. Por ti më solle trupat, e unë s’ta harroj.
Pastaj ia shtrëngoi dorën:
– Drejtoje ti sot këtë mort, siç i kemi drejtue mortet tek njëri-tjetri gjithmonë.
Kur hidheshin grushtat e parë të dheut mbi varre, Nikoll Gjergji ktheu sytë nga djali i tij që pa dashje kishte shkelur fjalën. Djali që kishte zbritur në shpellë. Ai s’e shikonte dot në sy. Por kur toka mbuloi trupin e tretë, ai iu afrua të atit dhe, për herë të parë pas vitesh, tha me zë të ulët:
– Më fal, baba…
Nikoll Gjergji s’foli. Veç i vendosi dorën mbi shpatull. Dhe në atë prekje, djalit iu duk sikur mori frymë për herë të parë.
U kthyen në shtëpi bashkë me të atin dhe vëllezërit. U fut në odën e tij në kullë e me denes kishte qa s’dihet se sa. Pa pushkën e tij që varej mbi oxhak si krenari, e mori dhe e mbështolli me një copë beze të bardhë dhe e futi në arkun e drurit në fund të odës, si për t’i mbyllur gojën.
Ishte ajo pushkë që kishte vrarë jetimin.
– Veç jetimin mos e vrisni… – iu bë sikur foli zëri i të atit, apo ndoshta qe pushka kur po mbyllte kapakun e arkës.
