Nga Gjon Marku
tregim
Si zakonisht, atë mëngjes, grupi i inspektorëve të ushqimit ishte drejtuar të pinin një kafe të gjithë së bashku, në njërën prej kafeneve të mbushura me tym duhani dhe me një zhurmë që krijohej nga tejmbushja e kafenesë.
Para tyre ishte ndalur kamarieri, një djalë simpatik dhe i veshur bukur, të cilin ata gjithnjë e bezdisnin me pyetjet e tyre dhe me porositë që i ngatërronin, pa ditur mirë çfarë do të porosisnin, pasi shpesh në atë tavolinë duhej të dërgonte edhe pije të rënda. Por atë ditë, porosia e tyre kishte përfshirë vetëm ujë dhe kafe.
“Uji është jetë”, kishte thënë njëri prej tyre, që çdo mëngjes e niste me uiski, sepse -sipas tij – ai ishte burimi i jetës. Dhe kishte kujtuar se pritej të vinte një ekip nga ministria.
Uji është jeta. Është i pastër, i padukshëm, pa zë dhe pa formë, dhe megjithatë rrjedh në çdo qelizë të trupit dhe në çdo skaj të ekzistencës. Njerëzimi nuk jeton dot pa të, ashtu siç nuk jeton dot pa të vërtetën.
Kështu kishte menduar Engjëlli, që rrallë shihej në kafe dhe gjithnjë mendonte e fliste pak.
E kishte marrë shishen e ujit dhe kishte lexuar disa parametra të shkruar në etiketën e saj, ndërsa me vete kishte menduar:
Por, ashtu siç ndodh me ujin, edhe e vërteta mund të jetë e ndotur, edhe pse duket e kristaltë. Ajo mund të vijë nga një burim i dyshimtë, por të serviret në një shishe të bukur, me kapak të mbyllur mirë dhe me etiketë që thotë “e sigurt”. Kur njerëzit pinë ujin, nuk mendojnë për burimin. Shohin vetëm gotën. Shohin buzëqeshjen e tjetrit, etiketën e prodhuesit, apo qetësinë e përbashkët që ndjek një gotë të mbushur.
E ngriti kokën dhe vështrimin e hodhi te kolegët, të titulluar nga i njëjti institucion, që jo vetëm kishin miratuar atë etiketë, por edhe kishin licencuar atë subjekt që t’u jepte ujë të “garantuar”, jo vetëm lokaleve, por edhe atyre inspektorëve që, falë një grushti me para, kishin firmosur e miratuar gjithçka.
Iu kujtua ai vendburim, ku deklarohej se mbushej ai ujë, dhe ai ishte pikërisht poshtë varrezave të kahmotshme, në atë lug që zbriste teposhtë drejt lumit që rridhte rrezë qytetit.
E uli shishen mbi tavolinë, pa e prekur kapakun e saj – jo për shkak të ndonjë rebelimi, por pikërisht sepse i ishin kujtuar varrezat.
Ky moment i heshtur, gati i padukshëm, krejt si tejdukshmëria e ujit që gjendej në shishe, e kishte zhytur në mendime, dhe dukej se e kishte prekur më thellë. Jo që nuk piu, por në heshtje kishte pyetur veten:
“Ky burim buron poshtë varrezave?” Ishte një pyetje që përmblodhi gjithë rrugëtimin e mendjes njerëzore përballë të vërtetave të dyshimta.
Kishte heshtur përballë fjalëve të etiketës së paketimit, po mendimi I tij kishte shikuar përtej asaj çfarë fshihet poshtë etiketës.Ky është një mekanizëm mbijetese, por edhe një dëshmi e frikshme e konformizmit. Sepse po të pyesësh shumë, je i papërshtatshëm. Dhe po të mos pish, je i dyshimtë.
Por çfarë ndodh kur uji që pimë vjen nga një burim që ushqehet nga rrënjët e vdekjes? Kur e vërteta jonë ushqehet nga heshtja e të vdekurve, nga krimet e harruara, nga gënjeshtrat e varrosura?- kishte pyetur veten
Varrezat nuk janë vetëm vendpushimi i trupave. Janë arkiva të së kaluarës.
Aty prehen jo vetëm njerëz, por edhe ngjarje të papranuara, dhimbje të patrajtuara, e mbi të gjitha, gjynahe që s’u folën kurrë me zë të lartë.
Uji që del nga poshtë varrezave është si çdo e vërtetë që del nga e kaluara jonë kolektive – përçon në heshtje atë çka ne kemi zgjedhur të mos e kujtojmë.
Dhe sa herë pijmë prej saj, pa pyetur, bëhemi pjesë e harresës.
Varrezat nuk flasin. Por kur mendon si njeriu nuk e ndjeu aromën e rëndë të asaj heshtjeje, nuk ishte më thjesht një inspektor – u bë një shpirt që nuk e përtyp më dot mashtrimin.
Ai nuk kundërshtoi, nuk ngriti zë. Thjesht nuk piu. Dhe pyeti. “Buron ky burim sipër apo poshtë varrezave? Po për këtë arsye, ndryshoi gjithçka rreth tij.
Ka shumë mënyra për të heshtur, por ndonjëherë heshtja më e fortë është ajo që i rri një pyetjeje pezull:
“Buron ky burim sipër apo poshtë varrezave?”
Në tryezën ku të gjithë pinin ujin dhe kafetë me rehati, gjithcka thua ndaloi.
Një lëvizje e vogël, thuajse e padukshme – një dorë që nuk shtrihet, një gojë që nuk e prek gotën. Ai nuk bëri zhurmë, nuk kritikoi askënd. Por vetë mospjesëmarrja e tij krijoi një zbrazëti të tensionuar.
– “Pije ujin,” – iu drejtua njëri prej kolegëve.
Por ai, pas pak heshtjeje, iu përgjigj:
– “Jo, miku im, nuk mund ta pi… edhe pse kam pak etje.”
Dhe kishte dashur të heshtte, por tjetri nguli këmbë:
– “Po pi, atëherë, përderisa ke etje.”
Ai u përgjigj me qetësi:
– “Nuk mund ta pi, aq më tepër këtë ujë. Ka një çast kur të mos pish është më e ndershme sesa të pish për të mos u dukur ndryshe. Sepse ndërgjegjja shpesh është e heshtur dhe e vetmuar. Ajo nuk ka zë, nuk ka pushtet. Por ka një fuqi që s’e ka asnjë tjetër: të ndalojë rrjedhën e verbër të zakonit. Nuk ka nevojë që uji të jetë helm për të na shkatërruar. Mjafton që pak nga pak të mbartë me vete heshtje, frikë, nënshtrim, apo gënjeshtra të vogla. Dhe kur këto bëhen pjesë e përditshmërisë, askush nuk ngre më zërin. Sepse ndotja nuk vjen më me ngjyrë apo erë – vjen me miratim shoqëror, me heshtje konsensuale. Por kur përshtatja ndodh në dëm të së vërtetës, ajo kthehet në nënshtrim.”
Drejtori kishte hedhur një vështrim të rreptë drejt tij, si të thoshte: “Ky ujë është nga kjo tokë.”
Po, vërtet – ky ujë buron në këtë tokë dhe merret nga një burim në atë luginë mbi të cilën gjenden varrezat.
Sepse ajo thoshte: “Edhe kjo tokë është mbi varre.”
Çdo shoqëri prodhon ambalazhe: mënyra për ta bërë të gëlltitshme atë që ndoshta nuk do duhej të pranohej.
E vërteta e ambalazhuar. Padrejtësia e heshtur. Ndërtimi mbi harresë.
Dhe për aq kohë sa kjo pije shpërndahet bukur – me etiketë, me firmë, me garanci – të gjithë pinë.
Por të mos e pish gotën vetëm sepse është para teje. Të mos e pranosh të pavërtetën vetëm sepse të gjithë e kanë bërë zakon.
Sepse, në fund, nuk ka helm më të heshtur se ai që nuk e ka më shijen e rrezikut – por është kthyer në traditë.
Kolegët, si me habi, kishin pyetur:
– “Buron ky burim sipër apo poshtë varrezave?”
Është një pyetje që mund të injorohet me fjalë, por jo në mendje. Ajo hap një derë drejt dyshimit të ndershëm – jo atij që denoncon, por atij që kërkon të kuptojë.
Inspektorët që kishin bërë miratimin e asaj etikete, kishin ndalur vështrimin tek ai.
Ndërsa drejtori, që në fund kishte firmosur për t’i dhënë licencën, u duk si t’i kishte rënë diçka në shpirt. Dhe, për të dalë nga situata, tha se duhej të ngriheshin, se mund të vinte ekipi nga Tirana dhe do të fillonte mbledhja.
Por ai e kishte humbur qetësinë. Një thirrje e ndërgjegjes i trokiste në kokë:
Po, vërtet – ai burim buron poshtë varrezave.
Dhe ajo nuk ishte një fakt i thjeshtë, as një metaforë për ndonjë tregim artistik.
Ai ishte një simbol i ndërgjegjes.
Një thirrje për të mos heshtur ndaj asaj që duket e zakonshme, por në thelb është e rrezikshme.
Një kujtesë që ndonjëherë mosveprimi është veprim.
Varrezat poshtë të cilave buron uji janë si e kaluara që përpiqet të qëndrojë e fshehur, por që prapë shpërfaqet në mënyra të ndryshme.
Në heshtjen e tyre, ato dërgojnë mesazhin më të fuqishëm:
Mos e harro të kaluarën, sepse ajo përcakton se si do të pimë ujin e së ardhmes.
Në këtë botë ku normaliteti shpesh fsheh padrejtësi dhe heshtja kthehet në ligj, ne jemi të ftuar të bëjmë pyetje – të jemi ato zëra të vegjël që thyejnë heshtjen kolektive.
Sepse, në fund, forca e ndryshimit qëndron tek ndërgjegjja individuale – ajo që refuzon të pijë ujin e ambalazhuar, dhe që kërkon burimin e pastër, ndonëse i vështirë për t’u gjetur.
