Për të shkruar historinë e gjyshes së saj, Lea Ypi vizitoi arkivat e policisë sekrete të kohës së komunizmit
Dy shkrimtarë shqiptarë dominojnë seksionin e librave në gjuhë të huaj në librarinë e sheshit qendror të Tiranës. Njëri është Ismail Kadare, njeriu i madh i letrave në vend, i cili vdiq në vitin 2024. Tjetra është Lea Ypi, akademike dhe autore e librit Free, një vepër autobiografike e botuar në vitin 2021. Kadare zë hapësirën falë numrit të madh të librave që shkroi gjatë karrierës së tij të gjatë (të paktën 80 romane, drama, ese dhe përmbledhje tregimesh). Por, të paktën për momentin, profesoreshë Ypi duket se e ka eklipsuar atë si shkrimtarja shqiptare më e njohur në botë.
Me Free, profesoreshë Ypi, një teoriciene politike që jep mësim në London School of Economics, doli nga skajet e botimeve akademike dhe hyri në ato konvencionalë. Libri, fitues çmimesh, përshkruante përvojën e saj duke u rritur në Shqipëri gjatë rënies së komunizmit; trazirat që pasuan e çuan vendin buzë luftës civile në vitin 1997. Profesoreshë Ypi dhe disa anëtarë të familjes u larguan nga Shqipëria. Ajo studioi fillimisht në Itali, më pas në Britani.
Free është përkthyer në dhjetëra gjuhë dhe e ka bërë autoren një lloj figure publike. Megjithatë, libri nuk ishte pa polemika. Disa shqiptarë e akuzuan atë se i minimizonte krimet e komunizmit; të tjerë menduan se ajo e minimizonte rolin e stërgjyshit të saj ish-kryeministër, i cili, në rolin e kryetarit të shtetit në detyrë, priti ushtrinë pushtuese të Benito Musolinit në vitin 1939.
Tani, me Indignity, profesoreshë Ypi futet më thellë në historinë e familjes së saj. Libri i ri është mbi gjyshen e saj; përmes saj, ajo rrëfen historinë e Shqipërisë në shekullin XX. Në këtë kuptim libri është pothuajse unik në gjuhën angleze. Ekzistojnë mijëra rrëfime të tilla familjare europiane, sidomos të përqendruar te Lufta e Dytë Botërore, por numri i atyre shqiptare në përkthim është aq i vogël sa nuk do të mbushte as një çantë librarie. Ndërkohë, ato të botuara në shqip shpesh kanë reputacionin e ekzagjerimit: duke zbukuruar vuajtjet e një të afërmi nën komunizëm, ose rolin e tyre në rezistencë.
Indignity rrëfen jetën e jashtëzakonshme të Leman Ypit (në foto). Ajo lindi në një familje aristokrate. U rrit në Selanik pas rënies së Perandorisë Osmane, kur qyteti me shumicë hebraike u bë pjesë e Greqisë. Familja e saj myslimane shmangu dëbimin në vitin 1923, kur Greqia dhe Turqia shkëmbyen pjesën më të madhe të popullsisë myslimane dhe të krishterë, dhe në vitin 1936, Leman, vetëm 18 vjeç, u shpërngul në Tiranë. Kryeqyteti shqiptar atëherë ishte pak më shumë se një fshat i madh.
Pastaj erdhi martesa e saj me Asllanin (në foto), djalin e kryeinspektorit të gjykatës së Mbretit Zog, pushtimi italian, më pas ai gjerman, dhe në fund vendosja e regjimit komunist të Enver Hoxhës. Asllani u burgos për gati 15 vjet me akuza të fabrikuara për komplot, dhe si “armike klase”, Lemanin e dërguan në një fermë kolektive për të hapur kanale vaditëse.
Profesoreshë Ypi dinte disa prej këtyre ngjarjeve, gjyshja ia kishte thënë pjesërisht, dhe autorja gjen më shumë materiale në arkivat e Sigurimit, policisë sekrete të epokës komuniste. Por ajo mbush boshllëqet gjithashtu me imagjinatën e saj. Shumica e këtij përdorimi letrar është i pranueshëm, por disa pjesë e vendosin në terren të pasigurt. Agjentët britanikë për të cilët ajo shkruan, me shumë gjasa e njihnin gjyshen dhe gjyshin e saj, por mundësia që ata të shoqëroheshin me ta në Tiranën e pushtuar në vitin 1943 është e vogël.
Në arkivat e Sigurimit, profesoreshë Ypi zbulon gjëra për gjyshen që i duket se janë gabime. Më pas, kujdes, zbulim i ngjarjes, ajo gjen një dokument ku deklarohet se Leman Ypi kishte vdekur 34 vjet para se të vdiste vërtet. Arsyeja është më pak intriguese nga sa duket: dosjet e gjyshes së saj ishin ngatërruar me ato të një gruaje tjetër me të njëjtin emër dhe një sfond të ngjashëm. Çuditërisht, Leman Ypi tjetër nuk duket se ka ndonjë familjar të mbijetuar. Disa shqiptarë mund të spekulojnë se dikush te Sigurimi e ka shpikur këtë grua të dytë dhe e ka shpallur të vdekur për të mbyllur përgjimin e personit të vërtetë, pasi u konsiderua se ajo nuk përbënte më rrezik.
Indignity bashkohet me libra të tjerë të fundit, si biografia e Anna Funder për Eileen O’Shaughnessy, gruan e parë të George Orwell-it, duke përzier faktet me trillimet. Kjo mund t’i bëjë disa lexues të ngurrojnë. Por profesoreshë Ypi i rrëmben ata me historinë e gjyshes së saj dhe të stuhive të historisë.
