Nga Lina Verschwele, Süddeutsche Zeitung
Vendi i premtimeve të mëdha ndodhet përgjatë një rruge me pluhur, rreth një orë e gjysmë me makinë larg nga kryeqyteti i Shqipërisë, Tirana. Pas një kthese, ai shfaqet papritur: gardhe të larta metalike rrethojnë qendrën e Gjadrit, dhe në shtizat e flamujve valëviten flamujt e Italisë dhe të Bashkimit Evropian.
Një mëngjes në mes të qershorit, Rachele Scarpa, 28 vjeçe, del nga një makinë me qira këtu. Ajo mban pantallona të gjera dhe një bluzë të lirshme. Termometri tregon tashmë gati tridhjetë gradë. Deputetja italiane e Partisë Demokratike ka qenë këtu disa herë më parë, e shoqëruar nga avokate dhe avokatë. Ajo është një nga të paktat që e njeh qendrën nga brenda dhe një nga të paktat që flet publikisht për të. Shumicës, përfshirë edhe gazetarëve, nuk u lejohet vizita.
Ka kaluar gati një vit që kur qeveria italiane, nën drejtimin e Giorgia Melonit, nisi këtë eksperiment të diskutueshëm. Më 11 tetor 2024, ajo hapi dy qendra emigracioni në Shqipëri – këtë këtu në Gjadër dhe një tjetër në Shëngjin, direkt pranë Adriatikut. Që atëherë, më shumë se 200 emigrantë janë kapur në Mesdhe dhe janë dërguar nga Italia në Shqipëri. Të mbyllur dhe të izoluar nga publiku, këtu – jashtë kufijve të BE-së – ata do të duhej të kalonin një procedurë të përshpejtuar azili për deri në 3000 refugjatë në muaj. Ky ishte plani.
Pas disa proceseve gjyqësore, për të cilat do të flitet më poshtë, qeveria italiane i ka shndërruar tashmë qendrat e saj të emigracionit në Shqipëri në institucione paraburgimi për burra që sipas saj janë të detyruar të largohen nga vendi. Në burgje deportimi.
Deputetë nga e gjithë Evropa e kanë ndjekur projektin italian që në fillim.
Presidentja e Komisionit Evropian, Ursula von der Leyen, e lavdëroi nismën. Meloni, përpara hapjes së qendrave, deklaroi se “elementi më i dobishëm” i tyre ishte “efekti i jashtëzakonshëm frenues” ndaj emigrantëve që synojnë të arrijnë në Evropë. Ambasadori i Italisë në Shqipëri më pas sqaroi sërish se “prioriteti kryesor” ishte, natyrisht, respektimi i të drejtave të njeriut.
Edhe një delegacion nga ambasada gjermane e ka vizituar qendrën mes kodrave të zhveshura të Shqipërisë, për të parë se si mund të funksiononin dëbimet përmes vendeve të treta. Madje është shqyrtuar edhe mundësia që “modeli shqiptar” të shërbente për Gjermaninë, siç sugjeroi ministri i Brendshëm gjerman Alexander Dobrindt nga CSU në korrik.
Në atë kohë, Dobrindt kishte ftuar pesë homologë nga vendet fqinje në një “samiti mbi majë” në Zugspitze. Nga atje lart, synohej kryesisht të përcillej mesazhi se dikush po e drejton situatën. “Gjermania,” tha Dobrindt, “tani nuk është më në ‘vagonin e fundit’ të politikave të emigracionit, por ‘në lokomotivë’”. “Riatdhesimet”, për shembull, duhej të bëheshin në të ardhmen edhe pa “pengesa burokratike” nga vendet e treta. Burime qeveritare thonë se Gjermania po negocion vetë me disa shtete për marrëveshje të ngjashme me atë që Italia ka me Shqipërinë. Zyrtarisht, Ministria e Brendshme shkruan se nuk komenton për “bisedime eventualisht në zhvillim ose të planifikuara”.
Kështu, në Shqipëri përplasen tani premtimi politik për ta mbajtur të huajin larg Evropës me shpresën e emigrantëve për një jetë më të mirë. Dhe, edhe me instinktin e disa palëve për ta shfrytëzuar gjithë këtë për interesat e tyre – financiare apo politike.
A është e gjitha kjo e ligjshme?
Për herë të parë në historinë e BE-së, një shtet anëtar po i mbyll njerëzit në një vend që shumica e tyre nuk e kanë shkelur kurrë më parë. Që prej asaj kohe, gjykatat nga Roma deri në Luksemburg po debatojnë nëse kjo është e lejueshme. Bëhet fjalë për çështjen e madhe – për të drejtën e azilit, por edhe për dëshirën për kontroll. Mbi të gjitha, bëhet fjalë për njerëz: për burra nga Bangladeshi që ia dolën të arrijnë në Itali nga Shqipëria, për një algjerian që u dëbua edhe pse kishte folur për vetëvrasje, dhe për një maroken që i dha fund jetës së tij.
Për këtë hulumtim, gazeta Süddeutsche Zeitung ka analizuar dokumente dhe akte, ka folur me juristë dhe mjeke rreth “modelit shqiptar”, ka shoqëruar deputetë dhe avokatë në vizitat e tyre në qendrën e diskutueshme – si Rachele Scarpa atë mëngjes të mes-qershorit. Ajo udhëtoi drejt Gjadrit me një delegacion të vogël. Juristët nga Roma ende po plotësonin formularët, kur Scarpa trokiti në hyrje. Për pak çaste, porta e rëndë na lejoi një shikim nga brenda: kontejnerë gri e të bardhë, beton, kamera sigurie dhe altoparlantë.
“Kur isha këtu për herë të parë,” thotë Scarpa, “m’u duk si një vend jashtëtokësorësh.” Ishte tetori i vitit 2024. Që atëherë, Scarpa dhe ekipi i saj kanë folur me dhjetëra emigrantë në qendër. “Shumë prej tyre nuk e kuptojnë fare se çfarë po ndodh. Pse janë këtu. Ndihen të izoluar”. Italia mund t’i mbajë burrat këtu deri në një vit e gjysmë – tetëmbëdhjetë muaj, ndërsa shikimi i tyre bie gjithmonë mbi të njëjtat kodra, të njëjtat mure, të njëjtin gardh.
Qeveria e Melonit ka bërë përpjekje të mëdha për “modelin shqiptar”: një kompani italiane kujdeset për furnizimet, shtretërit, ushqimin. Policia dhe zyrtarët italianë merren brenda me çështjet ligjore, ndërsa në qendër zbatohen ligjet nga Roma. Shqipëria ofron vetëm tokën dhe disa policë jashtë rrethimit. Kur i pyet se çfarë dhe kë po ruajnë saktësisht, atë mëngjes askush prej tyre nuk di t’i përgjigjet.
Scarpa kthehet vazhdimisht, sepse mendon se dikush duhet të kontrollojë nëse standardet ligjore këtu kanë me të vërtetë “prioritet të lartë”, ashtu siç kishte thënë ambasadori italian. Bëhet fjalë, ndër të tjera, për çështjen nëse personat e ndaluar kanë qasje tek avokatët dhe mjekët. Dhe, natyrisht, edhe për pyetjen nëse ishte ligjore apo jo t’i sillnin fare këtu. Dyshime për këtë ka pasur gjithmonë, dhe Italia është dashur të heqë dorë tashmë nga modeli i saj fillestar.
Gati një vit më parë, anijet e marinës italiane sollën refugjatët e parë në Shqipëri. Tre herë – në tetor, në nëntor dhe në janar – italianët kishin ndaluar në Mesdhe varka të rrezikuara që lundronin drejt Italisë përmes rrugës së rrezikshme nga Libia. Një marrëveshje ndërmjet Italisë dhe Shqipërisë përcaktonte saktësisht se kë mund të sillte Italia në Shqipëri – thënë shkurt: burra madhorë nga të ashtuquajturat vende të sigurta të origjinës, të cilët janë të qëndrueshëm psikologjikisht dhe fizikisht të shëndetshëm.
Për të përfunduar procedurat e azilit për gjithsej 73 burra në vetëm 28 ditë, qeveria e Melonit në vjeshtën e kaluar shpalli me dekret nëntëmbëdhjetë shtete origjine si “të sigurta”, përfshirë Bangladeshin dhe Egjiptin. Një gjykatë në Romë, megjithatë, e pa këtë çështje si kompetencë të BE-së dhe ia kaloi rastin Luksemburgut. Aty, Gjykata Evropiane e Drejtësisë vendosi në gusht se shtetet anëtare mund të vlerësojnë vetë sigurinë e vendeve të origjinës, por duhet ta justifikojnë këtë vlerësim në mënyrë të argumentuar. Thënë ndryshe: ajo që quhet “e sigurt” duhet të jetë vërtet e sigurt.
Kush dëbohet, duhet të kthehet fillimisht në Itali
Edhe kritere të tjera janë konsideruar të shkelura nga gjykatat italiane, kur ato urdhëruan kthimin e emigrantëve në Itali – në destinacionin e tyre fillestar. Kishte, për shembull, të mitur, thotë Scarpa, apo një pacient me HIV, si dhe burra që sipas të gjitha gjasave ishin torturuar në Libi përpara se të niseshin. Në janar, përpjekja e fundit e qeverisë italiane për të zbatuar procedurat e përshpejtuara të planifikuara fillimisht në Shqipëri dështoi në Gjykatën e Apelit në Romë. Që atëherë, qendra në Shëngjin ka mbetur bosh. Ministria e Brendshme dhe ajo e Shëndetësisë në Itali nuk i janë përgjigjur asnjë pyetjeje lidhur me këto qendra.
Megjithatë, Italia nuk ka hequr dorë nga “modeli shqiptar”: në prill, qendrat e azilit u shndërruan në institucione paraburgimi për burrat që qeveria e Melonit dëshiron t’i dëbojë. Italia mund t’i mbajë tani këta burra këtu në Gjadër deri në tetëmbëdhjetë muaj – por t’i mbajë jashtë Italisë, siç ishte ideja fillestare, qeveria nuk mundet. Edhe ata që dëbohen nga Shqipëria duhet fillimisht të kthehen në Itali, sepse kështu e kërkon ligji. Dhe ata që në fund nuk dëbohen, gjithsesi mund të kthehen në Itali.
Në këtë mënyrë është krijuar një lloj gare midis atyre që duan të dëbojnë dhe atyre që luftojnë për të drejtat e qëndrimit të emigrantëve. Gjatë vizitës së saj në Gjadër në qershor, Rachele Scarpa numëroi gjithsej 31 emigrantë në qendër – vetëm një pjesë e vogël e 3000 që parashikonte fillimisht marrëveshja.
Për të identifikuar rastet më urgjente, Scarpa orienton punën e saj sipas regjistrit të “ngjarjeve kritike”. Në këto raporte, kompania që menaxhon qendrën duhet të regjistrojë, ndër të tjera, përpjekjet për vetëvrasje, aktet e vetëdëmtimit dhe protestat. Meqë qeveria italiane nuk i publikon këto shifra dhe të jashtmit nuk kanë qasje në to, Scarpa i ka numëruar vetë: 65 raste janë shënuar në tabelën e saj mes prillit dhe qershorit 2025. “Raporte për tentativa varjeje” – dhjetë raste. Vetëdëmtime të përshkruara si “demonstrative”, përfshirë “përpjekje të parandaluara për varje” – trembëdhjetë. Raporte për “vetëdëmtime (gërvishtje dhe prerje)” – nëntë. Dhe një raport për një “përpjekje për të qepur gojën”.
Raportet nuk i rendisin personat sipas emrave, por vetëm sipas numrave. Scarpa dhe ekipi i saj po përpiqen tani t’i lidhin këta numra sërish me emra konkretë. Edhe deputetë të tjerë udhëtojnë rregullisht drejt Gjadrit për të mbledhur informacion, për të shmangur – sipas tyre – që ky vend të kthehet në një “kuti të zezë”.
Tani është errësirë, turistët shëtisin përgjatë bregut të detit, ndërsa Scarpa është ulur me ekipin e saj në një restorant të vogël. Bregdeti shqiptar është i famshëm për rërën e tij të bardhë dhe ujin e pastër. Por për këtë, Rachele Scarpa nuk ka sy tani – ajo flet për rastet e reja. Bëhet fjalë për çështje sigurie, për pyetje si të ndaluarit mund të varen te detektorët e zjarrit, apo për një person dukshëm të hutuar, i cili beson se ndodhet në Itali. Bëhet fjalë për të ditur se cilët avokatë ndjekin cilat raste dhe çfarë mund të mësohet konkretisht në terren. Ndonjëherë e gjitha kjo tingëllon si një operacion i fshehtë. Përsëri e përsëri, bëhet fjalë për raste që sipas Scarpa-s shkelin ligjin në fuqi – si ai i një algjeriani.
Shumë njerëz në zonë vetë kanë emigruar jashtë. Pse duhet të jenë kundër këtyre njerëzve?
Edhe për të, në Gjadër është regjistruar një “ngjarje kritike”. Sipas dokumenteve, 23-vjeçari kishte jetuar rreth tre vjet në Itali pa dokumente. Në tetor 2022 ai mori urdhrin e dëbimit. Kështu del nga ankesa e avokatit të tij.
Në fillim të janarit të këtij viti, algjeriani u fut fillimisht në paraburgim për dëbim në Sardenjë. Disa muaj më vonë, më 5 maj, e vizituan aty dy mjeke. Në raportin e tyre shkruajnë se ai kishte qenë bashkëpunues, “por i paaftë për t’i dëgjuar siç duhet ekzaminuesit”. Gjendja e tij emocionale luhatej midis zemërimit, dëshpërimit, frikës dhe mungesës së shpresës. Këto janë gjendje që mjekët i konstatojnë vazhdimisht në qendrat e ndalimit. “Ai e përshkruan vdekjen përmes vetëvrasjes si zgjidhjen e vetme,” citohet në raport, dhe më tej thuhet: “Mendimet për vetëvrasje janë të pranishme.” Pacienti kishte gjithashtu plagë nga vetëdëmtimi dhe kishte treguar për disa përpjekje për varje.
Në fund, mjeket i përshkruan pacientit Rivotril, një ilaç kundër epilepsisë që përdoret “jashtë etiketës” si qetësues. Qendrës së dëbimit i rekomanduan t’i jepte atij ndonjë aktivitet për ta ndihmuar të përmirësonte gjendjen e tij.
Dy ditë më vonë, në vend të kësaj, burri u transferua në Shqipëri. Avokati i tij shkruan në ankesën e paraqitur në gjykatën e Romës se klienti i tij “nuk kishte marrë asnjë njoftim me shkrim për këtë” dhe “nuk ishte informuar as për destinacionin”.
Në paraburgimin e tij për dëbim në Gjadër, algjeriani i kishte treguar më vonë një përkthyesi se kishte gëlltitur copa xhami. Nëse kjo ka ndodhur vërtet apo jo, sot nuk mund të sqarohet. Për raste të tilla ekziston sipas ligjit italian një i ashtuquajtur “komision i cenueshmërisë”, ku mjekët duhet të vlerësojnë nëse vazhdimi i paraburgimit për dëbim është ende i arsyeshëm për të. Avokati i tij kërkon tani që edhe drejtoria kompetente e policisë të japë përgjigje për këtë.
Por për ta, rasti dukej se ishte mbyllur tashmë. Në përgjigjen e dhënë më 31 maj ndaj pyetjes së avokatit, ata thanë se burri nuk ndodhej më në Gjadër. Ai ishte dëbuar drejt Algjerisë – me një ndalesë të ndërmjetme në Itali – ndërkohë që ende ishte në fazë ekzaminimesh.
Avokati ka kërkuar tani një vizë ri-hyrjeje për klientin e tij për shkak të “dëbimit të paligjshëm”, sipas tij. Seanca dëgjimore është planifikuar për mesin e tetorit në Romë. A do të ketë ajo ndonjë efekt? Nuk dihet. Avokati thotë se që nga dëbimi nuk ka arritur më të kontaktojë me klientin e tij. Edhe për këtë çështje, ministritë italiane të Shëndetësisë dhe të Brendshme nuk japin asnjë përgjigje.
Në Gjadër, burri kishte thënë: “Nëse më dëbojnë, do të vetëvritem”.
Nuk është rast i izoluar fakti që mendimet për vetëvrasje të refugjatëve nuk merren seriozisht – disa i konsiderojnë si kërcënime boshe. Por të dhënat e organizatës Mjekët pa Kufij tregojnë një nivel jashtëzakonisht të lartë të numrit të vetëvrasjeve në qendrat e paraburgimit për dëbim. Arsyet kryesore janë, mbi të gjitha, mungesa e shpresës dhe humbja e kontrollit mbi jetën e tyre.
Në pranverë, një tjetër rast bëri bujë në Itali. Hamid Badoui, një maroken, kishte qenë për një kohë të shkurtër në Gjadër në prill. Një kolege partiake e Scarpa-s e kishte takuar atë si një nga të fundit: “Ai ishte shumë i shqetësuar,” thotë ajo pesë muaj më vonë në telefon. Badoui kishte frikë se nuk do të mund të shihte më kurrë nënën e tij të sëmurë me zemër në Itali dhe se do të dëbohej në atdheun e tij, i cili, pas shumë vitesh në Itali, i dukej tashmë i huaj. Që në Gjadër, Badoui kishte thënë: “Nëse më dëbojnë, do të vetëvritem”.
Me sa duket, Badoui u lirua nga qendra për shkak të masave mbrojtëse që ishin në fuqi dhe u kthye në Torino. Pak kohë më vonë, ai u arrestua përsëri për arsye të paqarta dhe u dërgua në burg. Aty, në maj, ai vari veten.
Në Gjadër, një fotografi e Hamid Badoui është ngjitur në bazën e gardhit metalik që rrethon qendrën: një burrë me flokë të errët, bluzë me batikë dhe xhinse.
Aktivistet e kanë vendosur fotografinë këtu dhe kanë lënë lule përpara saj.
Në një magazinë dikush ka spërkatur me sprej mbishkrimin “Justice for Hamid” (“Drejtësi për Hamidin”).
Historia e tij është ngjitur në fletëza tek tabelat e informacionit dhe shtyllat e ndriçimit. “Donim të paktën ta nxirrnim një prej tyre nga anonimiteti”, thotë njëra prej aktivisteve gjatë një takimi në qershor.
Nëpër fshat qarkullojnë prej kohësh thashetheme për burrat pas atij gardhi – thashetheme që nuk janë të vërteta. Në sheshin e tregut, adoleshentë shqiptarë tregojnë çfarë kanë dëgjuar: “Janë të gjithë shumë të dobët,” thotë njëri. “Janë kriminelë të rrezikshëm,” shton një tjetër.
Gjadri është një fshat i vogël, me vetëm disa qindra banorë. Në fillim, politikanët u dhanë edhe banorëve një premtim: qendra do të sillte vende të reja pune – dikush duhej të derdhte dyshemetë me beton, të ngulte shtyllat e gardhit në tokë, duheshin kuzhinierë dhe pastrues. Por pasi humbi disa beteja gjyqësore, qendra mbeti bosh për muaj të tërë – kompania menaxhuese Medihospes pushoi nga puna punonjësit.
Shumica e tyre nuk duan të flasin për punën. “Çështje private,” thotë një roje sigurie dhe largohet me makinën e tij. Një përkthyes thotë se i ndalohet të flasë për punën.
Sigurisht që në Shqipëri shpresojnë se kjo do t’i ndihmojë në rrugën drejt anëtarësimit në BE.
Megjithatë, një kushëri i rojës së sigurisë tregon diçka. Ai është ulur në një kafene duke pirë një lëng në kanoçe. Kushëriri i tij merr, sipas tij, një mijë euro në muaj për punën në qendër – një shumë e madhe për Gjadrin. Ai ecën nëpër fshat për të treguar se çfarë nënkupton, duke kaluar pranë shtëpive të mëdha me dritare të mbyllura. Shumica e pronarëve kanë emigruar vetë jashtë vendit për punë më të mira. Edhe ai është vetëm për vizitë; prej dhjetë vitesh jeton në SHBA.
“Dikur në fshat jetonin dy herë më shumë njerëz,” thotë ai. Por pas rënies së diktaturës komuniste të Enver Hoxhës, shumë shqiptarë emigruan në Itali. “Si mund të jemi kundër tyre?” thotë kushëriri për burrat pas gardhit. “Edhe ne vetë jemi emigrantë, dhe na pritën me dyer të hapura.”
Pse, pra, pikërisht Shqipëria?
Nuk ka shumë kohë që Shqipëria ka ofruar ndihmën e saj edhe një herë tjetër. Në vitin 2021, kur talebanët pushtuan Kabulin, vendi pranoi më shumë se një mijë refugjatë. Në atë kohë, kryeministri Edi Rama fliste për mikpritje: refugjatët u strehuan në hotele direkt buzë Adriatikut. OJQ-të paguanin për dhomat me pamje nga deti, dhe tre herë në ditë shërbehej bufet. Për muaj të tërë, afganët dhe afgane pritën kështu për vizat e tyre. Por jo vetëm Evropa ka ndryshuar që atëherë.
Një nga këto hotele është Rafaelo Resort. Kompleksi ndodhet vetëm tridhjetë minuta larg me makinë nga Gjadri, dhe menjëherë te porta e hyrjes të përshëndet një kopje e Statujës së Lirisë. Sot, turistët shtrihen sërish në diell pranë pishinave. Ashtu bëjnë edhe policët italianë që punojnë në qendrën e deportimit.
Kur kryeministri i Shqipërisë, Edi Rama, nënshkroi marrëveshjen me Italinë, me gjasë e lidhi atë me pritshmërinë që vendi i tij do t’i afrohej më shumë anëtarësimit të shumëpritur në Bashkimin Evropian. Megjithatë, ende nuk është e qartë nëse kjo do të ndodhë vërtet. Në një përgjigje për shtypin, Ministria e Jashtme gjermane deklaroi se Shqipëria është një “partnere e ngushtë” e Gjermanisë dhe se bashkëpunimi me të do të zgjerohet. Së bashku me këtë përgjigje, ministria dërgoi edhe një sërë dokumentesh konfidenciale nga viti i kaluar, të cilat mund të ndihmonin për të kuptuar se si e vlerësojnë ambasadat gjermane në Romë dhe Tiranë marrëveshjen me Shqipërinë.
Gazeta Süddeutsche Zeitung (SZ) i mori këto dokumente përmes një kërkese zyrtare sipas ligjit për të drejtën e informimit. Por gati çdo koment apo vlerësim për këtë marrëveshje ishte i fshirë ose i mbuluar me të zezë.
“Objektivat e përbashkëta me Shqipërinë dhe Italinë mund të ‘rrezikoheshin’”, shkruan ministria. A përfshihen edhe qendrat e deportimit në këtë paralajmërim, mbetet e paqartë.
Më 4 tetor, ministri gjerman i Brendshëm ka thirrur sërish një takim mbi emigracionin, këtë herë në Mynih. Aty, sipas burimeve, Dobrindt do të trajtojë si temë edhe “modelet e vendeve të treta” si ai në Shqipëri.
Tatimpaguesit italianë i ka kushtuar ky model deri tani – sipas vlerësimeve – nga 670 milionë deri në një miliard euro.
Në Romë, qeveria vazhdon të jetë e përmbajtur kur pyetet për rezultatet e modelit shqiptar. Sa persona janë deportuar nga Shqipëria deri më tani, Ministria e Brendshme nuk e bën publike.
Shumë qytetarë nga Bangladeshi që erdhën me anije përmes Mesdheut dhe u dërguan në Shqipëri, jetojnë tani në Itali: disa kanë marrë azil, ndërsa procese të tjera janë ende në zhvillim. Në qendrën e Gjadrit ndodhen aktualisht vetëm rreth njëzet burra, ndërsa ajo në Shëngjin qëndron bosh, qëkur Italia hoqi dorë nga ideja për të sjellë refugjatët drejt nga Mesdheu në Shqipëri.
Një analizë e përbashkët nga Universiteti i Barit dhe Action Aid tregon se çdo vend në Shqipëri në vitin 2024 ka kushtuar më shumë se pesë herë sesa një vend i ngjashëm në Itali.
Për deputeten Rachele Scarpa, rezultati është i qartë: “Gjithçka është kaq e pakuptimtë. Kostoja, përpjekjet, vuajtjet. A nuk është e gjitha kjo thjesht një aksion i madh propagandistik?”
