E pozicionuar në prag të deteve Adriatik dhe Jon, dhe si një nga vendet e fundit të Ballkanit që hapi dyert për të huajt, Shqipëria është një destinacion turistik enigmatik dhe në ngritje — një vend i shpërndarë me statuja stoike, kështjella të rrënuara e të restauruara, dhe qytete bregdetare plotësisht të komercializuara (për mirë a për keq). Duke kaluar nga kryeqyteti te malet dhe më pas te plazhet e mbushura me çadra, fiton një ndjesi të qartë se ku ka qenë Shqipëria (pra, Perandoria Osmane, pushtimi italian dhe regjimi komunist) dhe ku po shkon (pra, drejt një mbingopjeje turistike të ngjashme me atë që përjetojnë çdo verë Greqia, Kroacia dhe Italia fqinje), shkruan Andrew Douglas për World Atlas.
Së fundmi kalova pesë javë duke udhëtuar nëpër Shqipëri. Tirana ishte çuditërisht e këndshme për një kryeqytet ballkanik, Gjirokastra mahniti me Qytetin e Vjetër prej guri, dhe Vlora nisi me shumë premtime, falë shëtitores buzë detit dhe perëndimeve që dukeshin si të dalë nga një pikturë, por përfundimisht mbaroi me zhgënjim (më vonë më shumë për këtë). Duke marrë në konsideratë sistemin e dobët të autobusëve, disa nga drejtuesit më të çmendur që kam hasur ndonjëherë, dhe një kulturë të menaxhimit të mbetjeve shumë më poshtë standardit europian, Shqipëria më la një përshtypje të përzier. Për këtë arsye, qëllimi im është i trefishtë: t’i bind udhëtarët e apasionuar pas rrugëve të pazbuluara të marrin guximin për ta vizituar, t’i bind pushuesit që kërkojnë diell të rishikojnë planet e tyre, dhe t’u jap një pasqyrë të ndershme (me të mirat dhe të metat) të gjithë vizitorëve të mundshëm. Le ta nisim.
Tirana
Zakonisht, kryeqytetet (sidomos në Evropën Lindore) janë vende ku zbarkon me avion, ndoshta kalon një ditë për të parë monumentet kryesore dhe pastaj largohesh shpejt në favor të zonave më piktoreske ose më të pasura në kulturë. Prandaj u befasova këndshëm kur Tirana më mbajti të angazhuar për një javë të tërë. Po, periferia ka atë fytyrë të zymtë, gri dhe me trafik të rëndë që e kam parë edhe në lindje, dhe brenda saj ka pallate të mbuluara me grafite tipike për qytetet post-komuniste, por Tirana ka gjithashtu parqe mikpritëse, rrugë plot gjallëri, sheshe të gjera publike dhe një skenë të fortë kafeneje (jo vetëm ato verandat ku burrat pijnë ekspres dhe tymosin cigare, por edhe kafene artizanale si në Europën Perëndimore).
Rekomandoj të rezervoni akomodim diku mes Parkut të Liqenit Artificial dhe Sheshit “Skënderbej”. Kjo do t’ju japë mundësinë të përthithni bërthamën tregtare dhe kulturore të Tiranës, por edhe të tërhiqeni në një hapësirë të gjelbër të gjerë, perfekte për vrapime mëngjesi, shëtitje në mbrëmje, ose një akullore (apo lëng të shtrydhur të freskët) buzë ujit.
Distanca mes këtyre dy atraksioneve është rreth dy kilometra në këmbë. Rrugës, do të kaloni pranë Piramidës së Tiranës (një pikëpamje e veçantë), Bunk’Art (muze historie i instaluar në një bunker të epokës komuniste), dhe plot restorante tradicionale, bare koktejesh dhe art rruge që mbulon pothuajse çdo pallat. Pastaj, duke dalë në Sheshin “Skënderbej” (i cili është shumë i madh për t’u kapur në një foto të plotë), do të dëgjoni thirrjet e lutjeve myslimane që vijnë nga Xhamia e Et’hem Beut (pothuajse gjysma e shqiptarëve identifikohen me Islamin), do të shihni grupe turistësh pranë Teatrit të Operas dhe Baletit, dhe punimet e vazhdueshme të Muzeut Historik Kombëtar (murali i hyrjes është ende mbresëlënës).
Para se të përmend disa nga mangësitë e Tiranës, dua gjithashtu të vë në dukje mikpritjen e jashtëzakonshme të treguar nga pritësit tanë, sepse kjo dukej se ishte universale në mbarë vendin. Në Tiranë, ashtu si në Gjirokastër dhe Vlorë, (qoftë përmes Airbnb apo Booking.com), pronarët e shtëpive ishin miqësorë dhe jashtëzakonisht bujarë – na sillnin rregullisht fruta të freskëta dhe madje na gatuan edhe pjata tradicionale pa asnjë pritshmëri shpërblimi (madje kur u përpoqëm t’i shpërblenim në fund, na refuzuan). Ndonjëherë nuk arrinim as të mbaronim qesen e parë me rrush të kuq e kumbulla, përpara se një tjetër të lihej te dera jonë. Më pas, një vendas na shpjegoi se kur një shqiptar të mirëpret në shtëpinë e tij, ti bëhesh pjesë e familjes dhe përgjegjësia e tij. Nuk them se do ta keni patjetër të njëjtën përvojë, por një qëndrueshmëri 100% në tre qytete është një “të dhënë” mjaft e fortë.
Rezerva
Tirana dha edhe shijen e parë të stilit agresiv të drejtimit të makinës në Shqipëri. Pas daljes nga aeroporti, u futa në radhën e taksive, e cila funksionon me një tarifë fikse bazuar në lagjen e destinacionit. Shoferi im ishte një burrë i moshuar që nuk dinte se ku po shkonte dhe as si të përdorte Google Maps, kështu që më duhej ta drejtoja vetë (pavarësisht barrierës së gjuhës apo faktit që ishte mesnatë dhe nuk kisha qenë kurrë në qytet) deri në vendndalimin tim. Ai shtypte fort pedalin e gazit, devijonte lirshëm në korsitë e tjera, dhe kur mbërritëm, pranonte vetëm para cash (dhe nuk kishte kthim).
Largimi nga Tirana ishte edhe më i mundimshëm. Në verën e vitit 2025, nuk ka stacion qendror autobusësh – vetëm një parkim i madh me autobusë/shuttle që mbajnë emrin e destinacionit përfundimtar. Nuk ka hije, nuk ka pika freskuese dhe nuk ka tualete (përveçse nëse llogarit murin me jashtëqitje pas parkimit).
Duhet të zbresësh diku gjatë rrugës? Më mirë përkthe një mesazh për shoferin paraprakisht dhe ndiq me kujdes hartën në telefon. Duhet të transferohesh në një tjetër autobus? Paç fat! Unë dhe e dashura ime u zbritëm në anë të autostradës rrugës për në Vlorë dhe përfundimisht morëm autostop (më shumë për këtë më vonë). Po llogaritni ndalesa për tualet apo për të blerë diçka? Po, ndalesa do të ketë, por ato janë tepër të rastësishme dhe bëhen pa asnjë komunikim mbi kohëzgjatjen. Gjatë rrugës për në Gjirokastër, ndaluam në një pikë rrugore. Të gjithë përdorën tualetin dhe u kthyen me nxitim në autobus (sepse ndalesa e mëparshme kishte qenë shumë e shkurtër), vetëm për të zbuluar se shoferi kishte zhdukur. Kur e gjetëm brenda kafenesë duke ngrënë drekë dhe pirë cigare, kuptuam që kishim kohë, ndaj blemë dy Coca-Cola të ftohta.
Tirana na prezantoi gjithashtu me “shikimin shqiptar.” Siç e kam kuptuar, për shkak se vendi ishte i mbyllur për kaq gjatë (u hap për turizëm në vitet 1990, por në të vërtetë nisi të zhvillohej vetëm kohët e fundit), banorët (sidomos ata më të moshuar) priren të jenë të magjepsur nga të huajt. Për pasojë, mund të gjendesh shpesh nën fokusin e një vështrimi të pandërprerë – veçanërisht nëse je i veshur ndryshe ose flet një gjuhë tjetër. Mund të jetë e çuditshme dhe paksa e pakëndshme në disa raste, por në thelb është e padëmshme. Kryesisht më ndodhte kur vrapoja pa bluzë, por e dashura ime me flokë të shkurtër i përjetonte këto shikime edhe më shpesh. Thjesht një veçori kulturore e çuditshme për të cilën ia vlen të jesh në dijeni.
Gjirokastra
Me strukturat prej guri të ndërthurura lart në shpatet e masivit të Malit të Gjerë, Gjirokastra e Shqipërisë së Jugut, e njohur ndryshe si “Qyteti i Gurit,” ka një prezencë të butë, por edhe të fuqishme. Shumësia e shtëpive të shekullit XVII, objekteve fetare të shekullit XVIII dhe kështjella e madhe kodrinore (që mori formë për herë të parë në shekullin XII, u zgjerua ndjeshëm nga sundimtari i famshëm Ali Pashë dhe më pas u përdor si burg gjatë periudhës së Mbretit Zog dhe regjimit komunist), bënë që Qendra Historike/Qyteti i Vjetër i Gjirokastrës (në bashkëpunim me qytetin motër, Beratin) të shpallej si Sit i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s në vitin 2005. Kjo pa dyshim shtoi turizmin vendas, megjithëse edhe gjatë fundjavave të verës, turma është krejtësisht e përballueshme. Nuk ndjemë kurrë ngjeshje (përveçse në ngushticat e shkallëve që çojnë drejt Kështjellës së Gjirokastrës), nuk patëm kurrë vështirësi për të gjetur një vend në restorant (të cilët janë të shumtë dhe më së shumti të ngjashëm në menutë tradicionale dhe atmosferë), dhe nuk na u desh të garonim me vizitorë të tjerë në dyqanet e vogla të qilimave dhe suvenireve. Në fakt, niveli i moderuar i turizmit shtonte një energji të mirëseardhur në labirintin e rrugicave të pjerrëta me kalldrëm.
Përtej Qytetit të Vjetër të mbrojtur, Gjirokastra periferike ka edhe shumë të tjera për të ofruar. Ana veriore, më e re, ka marrë pamjen e një qyteti tipik ballkanik. Ka berberë (madje unë mora një prerje flokësh “fade” shqiptare shumë të bukur), tregje të përkohshme, një treg të fshehtë romësh, bare/kafene të thjeshta dhe shtëpi rurale me qen e mace që enden lirshëm nëpër rrugë. Duke u ngjitur në jug, ngjitesh më lart në kodrat ngjyrë verdhë-gri, ku gjen restorante panoramike që vlejnë mundimin, dhjetëra shtëpi tradicionale shtesë (është si një qytet i dytë i vjetër), dhe, në fund të një shtegu të rrënuar dhish (ose më saktë, deleve), gjendet Ura ikonike e Ali Pashës – pjesë e sistemit të tij revolucionar të ujësjellësit.
Gjirokastra ishte, pa dyshim, destinacioni im i preferuar nga tre qytetet kryesore shqiptare që vizituam. Por kjo nuk do të thotë se është pa të meta. Personalisht, jam i apasionuar pas rrugicave të pjerrëta me kalldrëm. Më pëlqen lodhja fizike, dhe diçka tek ato më bën të ndihem vërtet sikur jam kthyer pas në kohë. Por nëse keni dhimbje nyjesh apo probleme me frymëmarrjen, mund ta keni të vështirë këtu. E di çfarë po mendoni, por makinat nuk ndihmojnë shumë. Rrallëherë dy automjete mund të kalojnë njëkohësisht (gjë që e bën ngjitjen/zbritjen stresuese), dhe edhe nëse ia dilni, qendra tregtare ka barriera që parandalojnë hyrjen e makinave, ndërsa periferia e afërt është një kasaphanë gjobash parkimi.
Zjarret sezonale (pra, nga prilli deri në tetor) janë një tjetër dinamikë jashtë kontrollit të Gjirokastrës, por që gjithsesi ndikon në përvojë. Për pjesën më të madhe të qëndrimit tonë dyjavor, tymi mbulonte malet si nga zonat përreth ashtu edhe nga pjesë të tjera të Ballkanit (diçka që e kisha përjetuar edhe më parë gjatë një “Pushimi Zjarrfikës” në Greqi). Megjithëse i shtonte një lloj theksi atmosferës antike, sytë dhe mushkëritë ndienin lodhjen (që nuk ndihmonte aspak gjatë atyre ngjitjeve të pjerrëta).
Përmenda që të mbërrije në Gjirokastër me autobus ishte sfidë. Epo, dalja ishte po aq e lodhshme. Edhe një herë, nuk ka stacion qendror, vetëm disa grupe të shpërndara furgonësh me tabela, të cilët grumbullohen rreth pikave të karburantit në autostradë. Nëse doni të ktheheni në Tiranë ose të zbrisni në Sarandë, atëherë jeni në rregull. Por për të shkuar në Vlorë (edhe pse është një nga destinacionet turistike më të mëdha të vendit) ishte një projekt më vete. Duhej të zbrisnim në anë të autostradës, kur shoferi na tha (ne nuk kishim asnjë ide se ku ishim), të ecnim nën një nënkalim (pa trotuar), dhe pastaj të prisnim pranë një tezge frutash në diell për autobusin lidhës. Ne nuk kishim bileta (shoferi i mori ato) dhe thjesht na u tha se autobusi tjetër do të vinte dhe se ai shofer, disi, do të dinte programin. Ndërkohë që prisnim, një burrë që rrinte përpara tezgës së frutave u përpoq të na bindte se asnjë autobus nuk do të vinte dhe të shkonim me të për 20 euro. Ai pretendonte se ishte taksist, por makina e tij e rrënuar, pa shenjë, tregonte krejt të kundërtën. Për fat të mirë, një çift çek i ri sapo kishte blerë rrush për udhëtimin e tyre me makinë dhe na ofroi të na merrte falas.
Më vonë, duke u bashkuar me prindërit e të dashurës sime, të cilët kishin ardhur me makinë nga Bukureshti për t’u takuar me ne, përjetova edhe udhëtimin me makinë nga Vlora në Gjirokastër (pasi pasi u tregova aq shumë për të, ata donin të shkonin për drekë dhe shëtitje). Shoferët në Shqipëri janë pa dyshim më të pamaturit që kam hasur ndonjëherë. Po flas për parakalime katërshe në kthesa të verbra malore, shpejtësi si në Autobahn në rrugë banimi me dy korsi, dhe devijime korsish që e detyrojnë një shofer të kujdesshëm të jetë gjithmonë në gatishmëri (shpesh duke dalë në bankinë për të shmangur përplasjet ballore). Ah, dhe nëse has ndonjë punim rruge, makinat rregullisht kalojnë përpara në bankinë, në vend që të presin në radhë (kështu që mbetet në dorën tuaj nëse doni të respektoni rregullat apo jo).
Vlora
Stacioni i fundit i këtij turi trepjesësh në Shqipëri zbuloi vijën e gjatë bregdetare ku bashkohen Deti Adriatik dhe Deti Jon. Përshtypja ime e parë për Vlorën ishte pozitive. Pasi u zbritëm nga çifti çek i përmendur më herët në një stacion karburanti jashtë qytetit, detyra jonë e parë ishte të ecnim përgjatë shëtitores buzë detit për të mbërritur në Airbnb-në tonë të re. Duke ardhur nga malet e thata, deti i shkëlqyeshëm, plazhet me përbërje të përzier dhe fryma e gjallë e qytetit bregdetar (në fakt, Vlora është qyteti i tretë më i madh i Shqipërisë, por shëtitorja të jep ndjesinë e një qyteti tipik bregdetar) ishin freskuese. Kjo “fazë muaji mjalti” vazhdoi edhe dy ose tre ditë të tjera.
Bregdeti ofronte ambiente për të ngrënë jashtë me disa nga perëndimet më të bukura që kam parë ndonjëherë, plot kafene, si dhe dyqane akulloresh që, sinqerisht, u bënë problem (në kuptimin e mirë). Vjehërrit e mi gjetën një segment plazhi me shezlongë dhe çadra për t’u marrë me qira për 10 euro/ditë, dhe një ditë, duke u futur në brendësi të qytetit, zbuluam një “Qytet të Vjetër” të këndshëm, me atmosferë latino-amerikane, i cili, megjithëse mungonte në autenticitet, shërbente si një magnet turistik alternativ i këndshëm.
Rezerva
Duke parë pas, një fundjavë e gjatë në Vlorë do të kishte qenë më se e mjaftueshme.
Dhjetë ditët e ardhshme sollën një rënie të qëndrueshme në kënaqësi. Për fillim, plazhet janë praktikisht hiqet e mëdha të cigareve. Të gjithë në Shqipëri pijnë duhan dhe të gjithë i hedhin bishtat në rërë. Nëse dëshiron të shtrish një peshqir, duhet të mbledhësh rreth njëzet bishta nga sipërfaqja për të pastruar hapësirën, dhe më pas, sa herë që fut gishtat e këmbës në rërë, do të nxjerrësh pa dashur edhe pesë të tjerë. Deti vuan në një mënyrë të ngjashme. Për arsye që nuk mund t’i kuptoj, njerëzit hedhin gotat plastike buzë ujit para se të hyjnë për not, dhe për shkak se uji është shumë i cekët pranë bregut, mbetjet e kremit kundër diellit nga mijëra pushues grumbullohen si një derdhje vaji.
Duke u larguar nga plazhi, problemi i mbeturinave bëhet edhe më i keq. Shqipëria përdor një sistem kazanësh të përbashkët, që do të thotë se kazanët mbushen vazhdimisht tej mase. Shumë vendas thjesht e hedhin plehrën në gropa të trotuarit, në vazo bimësh ose e lënë të shpërndarë në pragun e çdo dere. Gjatë tre blloqeve nga Airbnb-ja jonë deri në plazh, duhej të kalonim pranë kazanëve të stërmbushur, trotuareve plot me jashtëqitje qensh, shishe birre të thyera e mbetje plastike, si dhe të kapërcenim disa nga ato gropat famëkeqe të trotuarit. Dhe meqenëse plazhi kishte problemet e tij, të gjithë nisëm të ndiheshim të ndotur kudo që shkonim – përfshirë edhe bazën tonë.
Këtë vërejtje mund ta kisha dhënë për cilindo prej destinacioneve të mësipërme, por le ta përmbledhim te kritikat për Vlorën. Të tre akomodimet kishin probleme me erërat e kanalizimeve. Diçka te tubacionet shkaktonte që re me erë të keqe të ngjiteshin sa herë që hapej uji. Ne blemë qirinj, spërkatës kundër erës dhe hodhëm sasi të papërgjegjshme pastruesish në të gjitha tubat, por gjithsesi pushtoheshim, sidomos natën, nga ato re. Kjo na bënte të ndiheshim të sëmurë.
Ndjesia e të qenit keq u kthye në sëmundje të vërtetë në fund të javës së parë. Një kombinim rotavirusi, COVID-i dhe atyre plagëve misterioze që duket se përhapen gjithmonë në qytetet bregdetare shumë të komercializuara, na goditi në apartament. Por, gjykuar nga kollitjet, teshtimat dhe të vjellat (që, për hir të së vërtetës, mund të vinin edhe nga tepria e alkoolit në zonë), një pjesë e mirë e Vlorës u prek.
Një shënim i fundit që mund të zbatohet në përgjithësi për Shqipërinë është se duhet të keni para cash (kartat pranohen në dyqanet ushqimore dhe restorantet e mëdha turistike, por shumë vende mbeten “analogjike”). Dhe megjithëse bankomati jep përparësi kartëmonedhave 5,000 lekëshe, askush nuk do t’i pranojë. Për të mos thënë që çdo kartëmonedhë edhe një hap më lart se shuma e blerjes, priret të jetë problem. Një furrë buke në Vlorë, për shembull, bënte bukë të shijshme por, pavarësisht fluksit të klientëve që paguanin me para në dorë, gjithmonë jepte të njëjtën fytyrë të mërzitur dhe tundje koke kur përballej me diçka tjetër përveç shumës fikse. Një ditë u përpoqa të blija një bukë 60 lekë me një kartëmonedhë 200 lekëshe dhe ata thjesht nuk mund ta bënin. Kështu që, nëse keni mundësi të tërhiqni para përpara se të mbërrini, kërkoni prerje të vogla. Përndryshe, kur të bëni një tërheqje dhe të merrni vetëm kartëmonedha 5,000 lekëshe, shkoni direkt në një supermarket të madh për t’i ndërruar (edhe aty, nuk do të jenë të lumtur ta bëjnë).
Si ta përmbledh Shqipërinë?
Pasi u mahnita nga Tirana dhe u mbeta i habitur nga Gjirokastra, thashë me vete se nëse Vlora do të ishte qoftë edhe disi e mirë, atëherë Shqipëria do të zinte një vend në krye të listës së vendeve të mia të preferuara. Fatkeqësisht, Vlora më lodhi në një mënyrë që nuk e kisha parashikuar. Kjo, nga ana tjetër, më bëri të rimendoj disa nga aspektet më pak tërheqëse të atyre destinacioneve të mëparshme (siç u përmend në pjesët e vërejtjeve).
Në fund, “dashuri-urrejtje” është e vetmja mënyrë për ta përshkruar këtë udhëtim pesëjavor. Ishte emocionuese të shihje një vend europian më pak të njohur, të bekuar si me male ashtu edhe me det, por sapo kalova kufirin në Mal të Zi, më duhej të pranoja se ndjeva lehtësim.
Megjithatë, nuk kam humbur besimin tek Shqipëria. Mendoj se me disa përmirësime në infrastrukturën (dhe kulturën) e menaxhimit të mbeturinave, zbatimin e ligjeve të qarkullimit rrugor, krijimin e një sistemi real transporti publik dhe uljen e prevalencës së duhanpirjes publike, ky destinacion ballkanik në zhvillim mund të tërheqë shumë vëmendje. Sigurisht, një “europianizim” i tillë do të sillte pashmangshmërisht një rritje të madhe të turizmit, që nga ana tjetër do të sillte probleme të reja. Kompromiset, miqtë e mi; udhëtimet janë të gjitha për kompromiset. Ndoshta pas pesë vitesh, Shqipëria do ta gjejë pikën e saj të ëmbël të përkohshme./World Atlas
