Kjo letër e rrallë, e shkruar me dorë në qershor të vitit 1963 nga Guljelm Deda — ish-sekretari personal i shkrimtarit dhe ministrit të Arsimit në qeverinë e kohës së pushtimit, Ernest Koliqi — është një dëshmi e gjallë e fatit të intelektualëve shqiptarë pas vendosjes së regjimit komunist.
Një lutje nga internimi
Nga Lushnja, ku ishte i internuar, Deda i drejtohet Enver Hoxhës me një ton të përulur, por me një kërkesë që tingëllon si një britmë për dinjitet: t’i krijoheshin kushte më të mira për të përkthyer “Orlando i çmendun” (“Orlando Furioso”), kryeveprën e letërsisë italiane të Ludovico Ariostos. Ai shpjegon se, pas dënimit me pesë vjet burg për “faje politike”, kishte kryer tashmë dhjetë vjet internim, dhe përkthimi ishte bërë mënyra e vetme për të rehabilituar veten “me anë të punës”.
Përkthyesi në hijen e harresës
Në letër, Deda shfaq një ndjenjë të thellë përkushtimi ndaj gjuhës dhe kulturës, duke theksuar se kishte qenë “besnik origjinalit edhe në skemën e tij metrike”. Ai kërkon jo privilegje, por vetëm pak kushte më të mira për të përfunduar përkthimin – “Do ta punojë ma pastër sikur të kisha kushte një çikë ma të mira”, shkruan ai.
Ky rresht i thjeshtë përmbledh dramën e shumë intelektualëve të dënuar në atë periudhë: njerëz që edhe pse të zhveshur nga çdo e drejtë, kërkonin të shpëtonin përmes dijes, gjuhës dhe artit.
Një dëshmi e heshtur kulture
Letra e Guljelm Dedës, ruajtur sot në arkiva, është më shumë se një dokument personal – ajo është dëshmi e mënyrës se si shpirti krijues kërkonte të mbijetonte përmes kulturës, edhe në kushtet më çnjerëzore. Përmes saj, shohim një njeri që, ndonëse i burgosur e i përndjekur, nuk kërkon falje për bindjet, por vetëm mundësinë për të përkthyer një vepër që mishëronte idealin e humanizmit evropian.
Në fund të letrës, ai mbyll me një fjali të qetë, por plot dinjitet:
“Do t’ishte fat për mua, sikur Ju të interesoheshit sadopak për punën time.”
Një kërkesë e vogël, por që mbart në vetvete dramën e një jete të tërë të flijuar për kulturën./vna
