Në anën e djathtë të hyrjes kryesore të Kalasë së Bashtovës në Rrogozhinë, në atë që besohej të ishte një nga kullat, arkeologët kanë zbuluar portin lumor të kalasë, i cili e lidhte atë me kanalin e lumit, duke mundësuar transportin e mallrave nga kalaja në det dhe porte të tjera.
Kjo është një nga gjetjet kryesore të një projekti njëvjeçar restaurimi të mbështetur nga “BE për Kulturën”. Projekti, i paraprirë nga gërmime dhe studime arkeologjike, synonte ta kuptonte më mirë kështjellën fushore prej 5.400 m², të ndërtuar diku në shekullin e 15-të.
“Kjo është shumë e rëndësishme. Le të mendojmë se si dukej ky terren 500 vjet më parë, kur u ndërtua. Lumi Shkumbin tani është relativisht afër, deti është afër dhe tani ka një fushë dhe disa pyje në mes. Gjatë gërmimeve, arkeologët tanë zbuluan se dyshemeja origjinale e kalasë shtrihet 1.7 metra nën nivelin aktual”, thotë Lejla Hadzic, Këshilltare për Trashëgiminë Kulturore në UNOPS Albania, partneri zbatues i programit “BE për Kulturën”.
“Tani mund ta kuptojmë se e gjithë zona ishte pothuajse dy metra më poshtë. Kjo do të thotë që lumi do të ketë ardhur shumë më afër kalasë, gjë që, sigurisht, shpjegon faktin që kalaja ka shumë të ngjarë të ishte mbi lumë. Kjo, padyshim, e forcon arsyetimin se pse u ndërtua kjo kala fushore, me shumë gjasa për të shërbyer si një pikë e vogël mbrojtëse ku tregtarët dhe prodhuesit nga zona do të vinin për të shkëmbyer mallra”, shpjegon ajo.
Parë nga kullat e kështjellës, e gjithë zona e mbrojtur mbulon një sipërfaqe prej 646.000 m². Dikur, ajo u shërbente tregtarëve që shkonin e vinin, duke lidhur njerëz, qytetërime dhe kultura, ku tregtoheshin drithëra dhe tekstile. E ndërtuar nga venedikasit dhe më vonë e pushtuar nga osmanët, të cilët ndërtuan një xhami dhe rindërtuan një pjesë në anën perëndimore, arkeologët kanë zbuluar gjithashtu, gjatë një prej studimeve të tyre jashtë njërës prej kullave, një pjesë të një shtegu që mund ta ketë lidhur kështjellën me rrugën “Egnatia”.
“Një nga gërmimet provë pranë hyrjes ka dhënë disa të dhëna shumë interesante. Gërmimet arkeologjike kanë zbuluar se kulla rrethore kishte pesë nivele dyshemeje dhe dikur ishte e mbuluar me çati druri. Gjetjet treguan gjithashtu se ajo ishte djegur në një fazë të caktuar. U identifikuan lloje të ndryshme frëngjish mbrojtëse dhe, përkrah tyre, gjetëm një numër të konsiderueshëm gjylesh topash , si prej hekuri ashtu edhe prej guri, duke konfirmuar funksionin mbrojtës të kullës gjatë një periudhe të gjatë kohore”, shpjegon Hadzic.
Gërmimet u drejtuan nga Profesor Lorenc Bejko dhe Profesor Iris Pojani.
Zona tashmë është konfirmuar se ka qenë e lidhur me rrugë tokësore dhe ujore si me Lindjen ashtu edhe me Perëndimin.
Gjetje të tjera të rëndësishme u zbuluan përmes punës së Institutit të Konservimit të Universitetit të Arteve të Aplikuara në Vjenë. Gjeologët dhe konservuesit e gurëve të tyre mblodhën rreth 15 mostra llaçi, tulle dhe guri për të kryer një sërë analizash që u përfshinë në projektin e konservimit. Një nga rezultatet më interesante erdhi nga një test termolumineshence i kryer në mostrat e tullave.
“Profesor Gjerak Karaiskaj ka deklaruar se kalaja është ndërtuar midis viteve 1467 dhe 1478. Testi i termolumineshencës i datoi tullat në fillim të shekullit të 16-të, ndërsa kalaja u ndërtua në fund të shekullit të 15-të. Megjithatë, testet mbi tullat e marra nga një pjesë e murit që supozohet se është ndërtuar më vonë prodhuan rezultate të ndryshme, duke e datuar atë seksion në mesin e shekullit të 18-të, ndërsa të dhënat historike tregojnë se osmanët, në fakt, e rindërtuan atë pjesë në fillim të shekullit të 16-të. Kjo do të kërkojë kërkime dhe testime të mëtejshme në të ardhmen”, thotë Hadzic.
Gërmime arkeologjike u kryen në 11 pika në të gjithë kështjellën (gjithsej 15 sondazhe) para punimeve të konservimit, me qëllim që të përcaktohej nëse çarjet në nivelin e themeleve ishin ende aktive. Këto gërmime çuan në zbulimin e gjetjeve kyçe, dyshemesë së poshtme origjinale, portit, kullës rrethore dhe lidhjes me rrugën “Egnatia”, duke zbuluar se si e mbante fortesa zonën e brendshme. Duke iu referuar portit, Hadzic thekson se është “vërtet zbulimi më i rëndësishëm ndonjëherë dhe i pari në lidhje me këtë kështjellë. Ajo që i duhet kështjellës në të ardhmen janë padyshim gërmime më të mëdha të rrugës që u zbulua, gërmime më të mëdha në kullën rrethore dhe ndoshta gërmime të mëtejshme në fushën përreth për të kuptuar plotësisht portin dhe formën e mureve të kanalit lidhës të tij”.
Rezultati përfundimtar i procesit të konservimit ishte konsolidimi dhe ruajtja e të gjitha mureve të mbetura të fortifikimit. Teknikat dhe materialet e aplikuara ndoqën rreptësisht analizat e kryera nga Instituti i Konservimit në Vjenë, duke përdorur matjet dhe raportet e sakta të materialeve të testuara në laborator. Për të garantuar një përvojë të sigurt dhe të këndshme për vizitorët, u instaluan kangjella në shkallë dhe shtigje, si dhe platforma për ecje. Projekti prezantoi gjithashtu një shtresë të re të interpretimit historik, duke kombinuar panelet klasike të informacionit në terren me një aplikacion të realitetit të shtuar (AR) që paraqet 12 pika ndëraktive. Gjashtë prej tyre janë projektuar për vizitorë të rritur, ndërsa gjashtë të tjerat formojnë një gjueti thesari për fëmijë, përfshirë mite dhe legjenda.
“Kjo është hera e parë që realiteti i shtuar është përdorur në fushën e kalasë. Ndërsa ecni nëpër të, mund të skanoni pikat e referencës dhe imazhet shfaqen virtualisht para jush, nuk ka asgjë të tillë në Shqipëri deri më tani”, shpjegon Hadzic. E entuziazmuar për mundësitë që kjo u ofron fëmijëve për të eksploruar trashëgiminë e Bashtovës, ajo thekson rëndësinë e krijimit të lidhjeve tërheqëse për të rinjtë, duke i ndihmuar ata ta vlerësojnë dhe ta mbrojnë këtë trashëgimi kulturore për të ardhmen.
Sipas Hadzic, studimet e kryera para procesit të restaurimit kanë krijuar një bazë të fortë për të propozuar që Kalaja e Bashtovës të shpallet Vend i Trashëgimisë Botërore të UNESCO-s, pasi ajo është tashmë një nga kandidatet paraprake të Shqipërisë. Duke filluar nga zbulimi i portit të saj lumor, kalaja mund të mbajë ende shumë sekrete të tjera që presin të zbulohen.
Programi “BE për Kulturën” financohet nga Bashkimi Evropian (BE) dhe zbatohet nga Zyra e Kombeve të Bashkuara për Shërbime Projektesh (UNOPS) në partneritet të ngushtë me Ministrinë e Turizmit, Kulturës dhe Sporteve. Ai përqendrohet te rinovimi dhe rijetëzimi i vendeve kryesore të trashëgimisë kulturore të dëmtuara nga tërmeti dhe përfaqëson një nga programet më të mëdha të trashëgimisë kulturore të financuara nga Bashkimi Evropian, me një buxhet të përgjithshëm prej 40 milionë eurosh./ATSH/
