Nga Eric Schmidt dhe Andrew Sorota*
Shqipëria është vendi i parë që ka ndërmarrë një hap të vërtetë drejt “algokracisë”, qeverisjes nga algoritmi. Në shtator, kryeministri shqiptar njoftoi se të gjitha vendimet që lidhen me përzgjedhjen e kompanive private që do të furnizojnë me mallra dhe shërbime qeverinë shqiptare, me vlerë mbi 1 miliard dollarë në vit, do të merren nga një avatar inteligjence artificiale, i quajtur Diella.
Shqipëria ka vuajtur prej kohësh nga korrupsioni, veçanërisht në këtë fushë. Diella, algoritmi i paanshëm dhe kompetent, mendohet të jetë zgjidhja.
Është një ofertë joshëse, kur sistemet demokratike dështojnë, thjesht zëvendësoji ato me sisteme algoritmike. Por ky është reagimi i gabuar. Algoritmet mund të optimizojnë efikasitetin, por nuk mund të vendosin mes vlerave në konkurrencë, zgjedhjet që qëndrojnë në zemër të politikës demokratike. Pa transparencë mbi mënyrën se si Diella arrin në përfundimet e saj dhe pa mekanizma për t’i sfiduar vendimet e saj, qytetarët do të ndihen pa mundësi apelimi.
Në vend që ta zëvendësojmë demokracinë me inteligjencë artificiale, ne duhet ta përdorim inteligjencën artificiale për ta ringjallur demokracinë, ta bëjmë atë më të përgjegjshme, më përfshirëse dhe më të denjë për besimin publik.
Fatkeqësisht, kjo nuk është rruga ku ndodhemi aktualisht.
Shumica e të rriturve në 12 vende me të ardhura të larta shprehen të pakënaqur me mënyrën se si funksionon demokracia e tyre. Kjo pakënaqësi manifestohet në dyer të thyera, vitrina të shkatërruara dhe rrugë të mbushura me gaz lotsjellës, një cikël i pafund protestash ndaj qeverive që perceptohen si të shkëputura, joefikase dhe të korruptuara.
Ndërkohë, sistemet e inteligjencës artificiale vazhdojnë të përmirësohen me shpejtësi. Ne tashmë kemi modele që tejkalojnë performancën njerëzore në fusha si gjeometria dhe imazheria mjekësore. Publiku gjithashtu po bëhet më i familjarizuar me teknologjinë (edhe pse amerikanët e përdorin ndjeshëm më pak se shumë kombe të tjera, veçanërisht Kina).
Ndoshta nuk është për t’u habitur, pra, që njerëzit në mbarë botën tashmë u besojnë sistemeve të reja të inteligjencës artificiale më shumë sesa institucioneve demokratike të vendosura. Tre raunde sondazhesh të zhvilluara nga Collective Intelligence Project midis marsit dhe gushtit 2025 treguan vazhdimisht se njerëzit besonin se chatbot-et e inteligjencës artificiale mund të merrnin vendime më të mira në emrin e tyre sesa përfaqësuesit e tyre të zgjedhur.
Ky është një model po aq i vjetër sa vetë politika, kur demokracia dështon të japë rezultate, njerëzit i drejtohen të fortëve, autoritarëve, dhe tani algoritmeve, me shpresën për kompetencë mbi kaosin.
Por zëvendësimi i diskutimit demokratik me efikasitetin algoritmik nuk zgjidh krizën themelore. Ai thjesht zëvendëson një formë distance midis njerëzve dhe pushtetit me një tjetër. Kur algoritmet përcaktojnë, bie fjala, ndarjen e buxheteve ose përfitimet publike pa shpjegim dhe pa të drejtë ankese, rezultati është i njëjti, një ndjenjë largësie dhe zhgënjimi nga institucionet, veçse tani nuk ka askënd për t’u mbajtur përgjegjës. Me dinjitetin njerëzor të lënë pas dore, polarizimi thellohet dhe besimi gërryhet më tej.
Këto probleme përforcojnë rreziqet që tashmë sjell inteligjenca artificiale. Sot, algoritmet e fuqizuara nga A.I. janë ndërtuar kryesisht mbi modele biznesi ku konflikti gjeneron të ardhura. Meqë zemërimi i mban njerëzit duke klikuar, sistemet e renditjes nxjerrin në plan të parë materialet më përçarëse, duke copëzuar diskursin publik dhe duke na futur në dhoma jehone që e bëjnë konsensusin të duket i pamundur. Ndërsa sistemet e A.I. bëhen më të fuqishme dhe më të afta për manipulim ideologjik, këto kërcënime do të përkeqësohen.
Për të shpëtuar demokracinë, Amerika ka nevojë për një rrugë tjetër: atë që e përdor inteligjencën artificiale për t’u dhënë njerëzve më shumë zë në zgjedhjet politike dhe rezultate më të mira.
A.I. mund t’i ndihmojë qeveritë të bëhen më efektive, të shkurtojnë burokracitë, të përmirësojnë shërbimet publike dhe të hapin procesin e vendimmarrjes ndaj publikut. Në Tajvan, platforma vTaiwan ka demonstruar për më shumë se një dekadë se si inteligjenca artificiale mund ta forcojë, e jo ta zëvendësojë, deliberimin demokratik.
Kur Uber mbërriti në Tajvan në vitin 2013, solli të njëjtat përplasje që shpërthyen në shumë qytete të botës: shoferët e taksive kundër përdoruesve, të vjetrit kundër të rinjve, rregullimi kundër inovacionit. Në vend që të lejonte zërat më të fortë të dominonin ose që lobistët e burokratët të vendosnin pas dyerve të mbyllura, Tajvani përdori mjete të fuqizuara nga A.I. për të lehtësuar një version të diskutimit masiv publik.
Mijëra qytetarë paraqitën deklarata në vTaiwan dhe votuan për propozimet e të tjerëve. Inteligjenca artificiale nuk mori vendime; ajo hartoi panoramën e opinionit publik, duke nxjerrë në pah propozimet që bashkonin, në vend që të ndanin. Rezultati ishte legjislacion i dalë nga inteligjenca kolektive.
Për Uber, kjo do të thoshte që shërbimi mund të vazhdonte të funksiononte për sa kohë që drejtuesit ishin të siguruar, të licencuar profesionalisht dhe nuk ulën çmimet nën tarifat e taksive. Tajvani që atëherë ka përdorur variante të këtij modeli për dhjetëra sfida të tjera politike, secila duke ndërtuar më shumë besim me qytetarët dhe duke treguar se A.I. mund të shërbejë si infrastrukturë për arsyetim demokratik në shkallë të gjerë.
Demokracia ka qenë gjithmonë e kufizuar nga logjistika, nuk mund të futësh miliona njerëz në një dhomë, nuk mund t’i japësh fjalën të gjithëve, nuk mund të përpunosh kaq shumë perspektiva. Inteligjenca artificiale mund të heqë shumë nga këto kufizime, duke përmbledhur mijëra komente publike, duke identifikuar shqetësimet e përbashkëta dhe duke ndihmuar politikëbërësit të kuptojnë prioritetet e qytetarëve.
Ajo mund ta bëjë tekstin legjislativ të kuptueshëm për qytetarët e zakonshëm, të shpjegojë kompromiset me gjuhë të thjeshtë dhe t’i ndihmojë njerëzit të artikulojnë preferencat e tyre. Madje mund të zgjerojë diskutimin përtej kufijve dhe gjuhëve, duke e bërë bashkëpunimin global të mundshëm në mënyra që dikur ishin të paimagjinueshme.
Por dritarja për këtë rrugë nuk është e pafundme. Çdo muaj që demokracitë mbeten jofunksionale ndërsa aftësitë e A.I. përmirësohen, algokracia bëhet më tërheqëse. Mbetet për t’u parë nëse Diella do ta çrrënjosë korrupsionin në Shqipëri apo thjesht do t’i shtojë një shtresë tjetër netransparence qeverisjes. Por ajo me siguri do të tërheqë imitime, veçanërisht në vende ku korrupsioni është endemik dhe institucionet janë të dobëta.
E ardhmja e demokracisë nuk kërkon që ta refuzojmë inteligjencën artificiale. Përkundrazi. Ne kemi nevojë për inteligjencën artificiale që ta bëjë demokracinë të funksionojë për shekullin XXI. Por duhet të jemi të kujdesshëm se çfarë i kërkojmë asaj të bëjë, jo të vendosë në vendin tonë, por të na ndihmojë të qeverisim vetveten më mirë.
*Eric Schmidt, ish-drejtor ekzekutiv dhe kryetar i Google, është autor i librit “Genesis”, që eksploron se si njerëzit do të evoluojnë përkrah inteligjencës artificiale. Andrew Sorota është drejtori i kërkimeve i z. Schmidt, që udhëheq punën mbi A.I. dhe inovacionin demokratik.
