E Premtja e Zezë aktivizon mekanizma psikologjikë që na shtyjnë të blejmë: nga frika se mos lihemi jashtë te iluzioni i mbushjes së hapësirave boshe. Një ekspert shpjegon pse ndodh kjo dhe si të shmangim rënien në kurth.
Është një nga ngjarjet më të mëdha të konsumatorit. Çdo nëntor, Black Friday i kthen dyqanet dhe rrjetet sociale në një vorbull zbritjesh, urgjence dhe mundësish gjoja të papërsëritshme.
Një skenar që aktivizon reagimet psikologjike që na shtyjnë të blejmë: ankthi, ndjenja e mungesës ose frika e të qenit të lënë pas dore.
Dhe ata që e ndiejnë më shumë janë të rinjtë. Sipas psikologes spanjolle Laura Lobo, ata janë “më të ndjeshëm” ndaj këtyre dinamikave sepse “janë shumë më të përfshirë në konsum”, diçka që pasqyrohet edhe në të dhëna.
Sipas një Raporti Global të Trendeve të Tregtisë Elektronike të DHL-së, gati nëntë nga dhjetë shitës me pakicë po përgatiten të marrin pjesë në Black Friday këtë vit, pasi 60 përqind e tyre përjetuan rritje të të ardhurave nga shitjet në vitin 2024 krahasuar me vitin 2023.
Raporti vuri në dukje gjithashtu se 56 përqind e Gjeneratës Z u besojnë çmimeve të shitësve me pakicë, krahasuar me vetëm 38 përqind të Baby Boomers.
Por pse është kaq e vështirë për ne t’i rezistojmë ofertave dhe si mund t’i qasemi kësaj date kyçe më me vetëdije?
Ankthi si nxitës i konsumit
Sipas Lobos, konteksti aktual është çelësi për të kuptuar pse e Premtja e Zezë tërheq kaq shumë njerëz.
“Jemi në një kohë kur jemi disi të shqetësuar dhe shumë në ankth. Ankthi është gjithmonë i pranishëm në jetën tonë të përditshme”, shpjegon ai për Euronews. Ky shqetësim i përhershëm vepron si një terren pjellor për ta bërë një ngjarje të orientuar drejt konsumatorit edhe më tërheqëse.
Psikologu na kujton se mendja njerëzore tenton të përqendrohet në atë që “mungon”: një objekt, një qëllim apo një dëshirë. Blerjet më pas shfaqen si një mënyrë e përkohshme për të mbushur atë boshllëk.
“Ne të gjithë mendojmë gjatë gjithë kohës për gjërat që na mungojnë (…) dhe sapo i kap, kjo zgjat për një çast,” tha ajo.
E Premtja e Zezë lidhet me atë impuls të menjëhershëm, më të lidhur me nevojat ankthuese sesa me vendimet e medituara, shtoi ajo.
Lobo pranoi se ekziston një komponent varësie në disa modele të konsumit.
“Ka gjithnjë e më shumë nga kjo (…) sepse jemi në një shoqëri kaq të shpejtë dhe kalimtare saqë diçka prodhon vlerë në një kohë shumë të shkurtër. Tregu ofron vazhdimisht produkte të reja dhe të përmirësuara, duke përforcuar idenë se ajo që është e re është gjithmonë më e mirë”, tha ajo.
Shtohet kësaj një tolerancë e ulët për faktin se gjërat mungojnë gjithmonë në jetë.
“Ka gjithnjë e më pak tolerancë për të duruar ato gjëra që mungojnë. Kjo është arsyeja pse shumë blerës kërkojnë të zbusin ankthin me një objekt që, në realitet, nuk sjell mirëqenie të qëndrueshme”, tha ajo.
“Kjo boshllëk nuk zgjat aspak, sepse e mbulon me një objekt dhe gjërat nuk shkojnë kështu”.
Presioni social dhe frika e të qenit i lënë pas dore
Por ekziston një element tjetër themelor në kuptimin e kulturës së konsumatorit: presioni shoqëror dhe frika e të qenit i lënë pas dore. Lobo thekson se FOMO (‘Frika e humbjes së diçkaje’), ajo frikë e humbjes së diçkaje, intensifikohet në data të tilla si E Premtja e Zezë, kur gjithçka duket si një mundësi unike.
“Ne përqendrohemi shumë në faktin se nuk mund të humbasim asgjë dhe se nëse nuk e pranojmë, do të mbetemi jashtë,” tha ajo.
Kjo ndjenjë përforcohet veçanërisht në rrjetet sociale, ku të shohësh të tjerët të blejnë, rekomandojnë ose shfaqin blerjet e tyre gjeneron një dinamikë ngjitëse. Krahasimi i vazhdueshëm dhe dëshira për t’u përkatur do të thotë që shumë njerëz përfundojnë duke bërë blerje që nuk i kishin planifikuar vërtet t’i bënin.
Dhe është në të njëjtën fushë, atë të ndikimit shoqëror dhe kërkimit të përkatësisë, ku ndikuesit luajnë një rol vendimtar. Për Lobon, efektiviteti i tyre nuk është vetëm për shkak të dukshmërisë që kanë, por edhe për shkak të mungesës në rritje të kapacitetit reflektues në shoqëri.
“Sot, kemi më pak kapacitet simbolik ose reflektues. Jemi shumë në modalitetin e veprimit, por jo të të menduarit për to”, tha ajo.
Shumë veta e transferojnë këtë kapacitet për reflektim (çfarë të blejnë, pse dhe për çfarë) te figura të jashtme: udhëheqës politikë, socialë ose dixhitalë.
«Është sikur dikush mendon për ty», thotë ai. Përveç kësaj, ndikimi i grupit është i fuqishëm: përkatësia në «klubin» që vesh ose konsumon gjëra të caktuara gjeneron identitet.
Si ta përballoni të Premten e Zezë në një mënyrë të shëndetshme
Psikologia jep një rekomandim të qartë: lini kohë për reflektim. Ajo sugjeron t’i bëni vetes pyetje para se të blini:
A kam vërtet nevojë për të?
A e kam dëshiruar prej kohësh, apo thjesht sepse e ka dikush tjetër?
A ka kuptim blerja, apo i përgjigjet një impulsi të çastit?
Sa do të zgjasë kënaqësia?
“Është e rëndësishme të ndalem dhe të mendoj nëse është vërtet më shumë sesa një domosdoshmëri (…) dhe nëse do t’i jap kuptim asaj që do të blej”, tha ajo.
Çelësi është të dallosh të dëshiruarën, diçka për të cilën ke menduar, medituar apo edhe fantazuar për një farë kohe, nga impulsiven dhe ankthin.
Është interesante që eksperti thekson se e njëjta shoqëri që inkurajon hiperkonsumimin kërkon paralelisht edhe mënyra për t’u “detoksifikuar”: tërheqje, mirëqenie dhe lidhje me natyrën. Një shenjë se ekziston një lodhje e përgjithshme përballë rrotës së vazhdueshme të stimujve.
