Nga Luli Progni
Këtë tetor nisa një bashkëpunim me BIRN për të realizuar disa reportazhe me tema të ndryshme, kryesisht sociale dhe mjedisore. E mora përsipër me dëshirë këtë projekt, sepse ishte punë në terren ku kërkohej komunikim intensiv me komunitete të ndryshme. Temat lidheshin pikërisht me përballjen e komuniteteve me institucionet, për të drejtat e cënuara. Nisa nga Durrësi, me banorët e prekur prej projektit TID, të cilët ishin në protestë ato ditë dhe reportazhi dukej i lehtë për t’u realizuar. Intervistova disa banorë të Durrësit, të cilët rrëfyen se si po grabitej prona e tyre, shtëpi ku kanë jetuar me breza… ishin të lënduar se askush nuk po i mbështeste. I pyeta nëse kishin marrë pjesë në ndonjë protestë ku komunitete të tjera kërcënoheshin ngjashëm… me kokën ulur përgjigjeshin: në fakt jo dhe gabim…se ja si vjen puna kur halli na vjen te dera…”
Për reportazhin tjetër u nisa drejt grevës së urisë të naftëtarëve të Marinzës dhe në skajin tjetër në Spaç, ku minatorët ishin në grevë gjithashtu. Komunikimi ishte i thjeshtë edhe atje, sepse të gjithë ishin të angazhuar për të folur për të drejtat e tyre. Më rrëfyen kushtet e vështira të punës, pagesat e ulëta, diskriminimin në raport me punonjësit e huaj, më rrëfyen se si analizat e tyre tregojnë helme në gjak dhe secili prej tyre vuan nga sëmundje që vijnë si shkak i profesionit. Naftëtarë e minatorë, rrëfyen se si kompanitë nuk i trajtojnë nga ana shëndetësore ose në rastin më të keq i falsifikojnë analizat e tyre. “Trajtohemi si skllevër në pronat tona dhe institucionet shtetërore jo vetëm nuk na mbrojnë por janë bërë palë me kompanitë shfrytëzuese” – thanë të revoltuar. Grevat u mbyllën pa ndonjë sukses, ndërsa institucionet shqiptare nuk u shfaqën për asnjë moment. Me shumë gjasë ata nuk do të dalin përsëri në protestë, sepse pas një muaji në grevë nuk patën asnjë rezultat, protesta e humbi kuptimin.
Puna nisi të bëhej më e vështirë për të tjera tema. Në fshatin Marqinet, pak kilometra larg kryeqytetit, 70 familje mbetën të pastreha nga tërmeti i 26 nëntorit. Prej gjashtë vitesh, dy familje jetojnë në kontenierë në një lagje të këtij fshati. Rrinë aty në të ftohtë e vapë, duke pritur strehën që iu premtua pas tërmetit. Premtime që përsëritën në çdo fushatë, por banorët nuk ankohen më. Dhe heshtja e tyre ka një shpjegim, sepse kur kryeministri shkoi atje në një prej fushatave të fundit për të kërkuar vota, njëri prej banorëve pati guximin të pyesë pse shtëpitë e tyre nuk u ndërtuan kurrë dhe kur do të merrte zgjidhje halli i tyre. Kastriot quhet. Përgjigjja e shpejtë e kryeministrit ishte nxjerrja e tij jashtë sallës së aktivitetit me batutat stigmatizuese, ndërsa pjesa tjetër e banorëve që më herët ishin dakortësuar të flisnin për të njëjtin hall, ulën sytë. Tani, as Kastrioti nuk flet më.
Kur shkova këtë nëntor t’i takoj familjet që jetojnë në kontenier, dolën në derë të acaruar. “Pse na shqetëson? Nuk flasim më.” “Po çfarë keni për të humbur?” i pyeta. “S’kam asgjë… mirë jam këtu.” “Mirë – do të thotë të mbulosh me teneqe çatinë që pikon?” – vazhdova ta pyesja. “Po ja e mbulojmë me teneqe.. jemi shumë mirë.. nuk kam asnjë ankesë…” – u përgjigjën.
Në Shqipëri, njerëzit nuk presin më që institucionet shtetërore të kryejnë rolin e tyre, përkundrazi frikësohen prej tyre se mos ua heqin edhe ato pak që u kanë lënë: një kuti të hekurt, ku mund të flenë natën. Ndoshta mijëra të tjerë në lagjen e Kombinatit, Durrës, Krujë, Thumanë, Laç, etj. jetojnë me qera që nuk u paguhet më siç iu patën premtuar, edhe pse 1.15 miliardë € u mblodhën në emrin e tyre.
Një tjetër temë lidhet me “shkollat pa fëmijë dhe fëmijë pa shkolla”. Shkuam në dhjetra shkolla fshatrash, ku gjetëm godina të kapluara nga heshtja, si muzeume pa asnjë visitor, me bankat e kthyera përmbys në klasat a braktisura, sikur ora e fundit sapo kishte mbaruar. Diku dëgjon vetëm kërcitjen e derës së shkollës që hapet dhe mbyllet nga era, diku tjetër një shkollë ku mësojnë 6 fëmijë dhe kur dalin në pushimin e madh luajnë në oborr bashkë me pulat. Diku tjetër shkolla është kthyer në njësi tregtare hoteleri-shërbimi ku gratë do bëjnë zairetë e dimrit. Në shumë fshatra të tjera nuk ka më as zë, as shpresë, as arsye për të mbajtur shkollën hapur. Janë këto vende ku e kupton se braktisja vjen ngadalë, në heshtje, derisa s’mbetet asnjë për t’u ankuar.
Një tjetër temë: Lumenjtë në Shqipëri janë një pasuri natyrore, me rrjedha të egra dhe ekosisteme të rralla, por sot ndodhen nën presion nga aktivitetet minerare, hidrokarbure, ndërhyrjet hidroteknike dhe menaxhimi i dobët i mbetjeve, duke e bërë mbrojtjen e tyre një sfidë të madhe mjedisore.
Në Fushë-Arrëz, lumi Fan vjen i kthjellët nga malet dhe skuqet sapo kalon nën fabrikën e pasurimit të bakrit në shpatin anës qytetit. Ndotja e mbetjeve të minierës shkon deri në arat e fshtrave afër dhe përshkon gjithë luginën deri sa bashkohet me Matin. Uji i ndotur rrjedh drejt rrënjëve të bimëve dhe pemëve me të cilat ushqehen njerëzit e kafshët. Banorët nuk guxojnë të flasin, sepse djemtë dhe burrat e tyre punojnë në minierë. Një koleg, gazetar lokal, më tha se disa muaj më heret ishin ankuar në media që mbetjet e minierës kishin hyrë nëpër oborre; e të nesërmen i kërcënuan se do t’i hiqnin nga puna të gjithë. Disa i hoqën. Më pas i kthyen, vetëm pasi banorët premtuan se nuk do të flasin kurrë më. Kur shkojmë t’i takojmë, refuzojnë të hapin portat dhe luten të largohemi: “Ik. Të lutem ik. Mos e afro kamerën.” Aty, drama s’ka nevojë për dialog, frika dhe heshtja flet më fort se çdo intervistë.
Ndërkohë, institucionet thonë se uji është i pastër. Statistikat thonë se nuk ka të dënuar për krime mjedisore. Disa çështje të krimit mjedisor në shifra minimale ndiqen nga policia, shumë më pak përfundojnë në prokurori dhe asnjë vendim gjykate për dënim të krimit mjedisor. Arsyetimi është tallës sa statistikat e tyre: nuk ka prova, ndërsa uji i kuq i lumit vazhdon të rrjedhë. Nuk ka autorë thotë prokuroria dhe gjykata…
Pas udhëtimesh në dhjetra fshatra në të katër cepat e Shqipërisë, shoh të njëjtin ritual: frikë, mjerim, heshtje. Një vend ku institucionet janë plotësësisht indiferente, ku kompanitë e huaja marrin gjithçka dhe e lënë tokën të sakatuar. Një vend ku qytetarët nuk flasin më, jo sepse s’kanë çfarë të thonë, por sepse çdo fjalë ka një kosto për ta: humbje e vëndit të punën, strehës, bukës, jetës.
Kjo përvojë udhëtimesh nëpër Shqipëri më ka trishtuar, por më ka qartësuar se pse dhe si u shua zëri i protestës në këtë vend, ku qytetarin s’ka kush ta mbrojë.
