Nga Eduard Gashi
Kërshëndellat (Kërshëndellat, Krishtlindjet) zënë një vend të veçantë në hapësirën kulturore shqiptare. Ato nuk janë vetëm një festë e madhe e vitit kishtar, por një ndërlidhje e ndërlikuar e teologjisë së krishterë, simbolikës parakristiane, rendit shoqëror dhe bashkëjetesës ndërfetare. Lindja e Krishtit nuk kremtohet vetëm në mënyrë liturgjike, por realizohet në mënyrë konkrete në shtëpi, në oborr, në peizazh dhe në bashkësi.
Të krishterët shqiptarë i përkasin tradicionalisht konfesionit katolik dhe atij ortodoks. Ndërsa historikisht kanë ekzistuar dallime kalendarike, që nga mesi i shekullit XX edhe të krishterët ortodoksë në Shqipëri i festojnë Kërshëndellat sipas kalendarit gregorian, më 25 dhjetor. Ky harmonizim nuk përbën vetëm një ndryshim kalendarik, por edhe një kthesë kulturore, pasi e bëri festën e Krishtlindjes më të dukshme si ngjarje e përbashkët shoqërore.
Një veçori karakteristike për Shqipërinë, e rrallë në krahasim me hapësira të tjera evropiane, është respektimi dhe njohja publike e festave të mëdha fetare përtej kufijve konfesionalë dhe fetarë. Përfaqësuesit e bashkësisë islame u urojnë të krishterëve Kërshëndellat, ashtu si klerikët katolikë dhe ortodoksë u urojnë besimtarëve myslimanë festat e tyre. Në këtë mënyrë, Kërshëndellat shndërrohen në një festë shoqërore që nuk e relativizon identitetin fetar, por e integron atë në hapësirën publike.
Një rol qendror në kuptimin shqiptar të Kërshëndellave luan zbatimi praktik i dashurisë ndaj të afërmit. Në shumë rajone ka qenë dhe mbetet zakon që gjatë kohës së Kërshëndellave të theret një dash dhe një pjesë e mishit t’u jepet të varfërve si lëmoshë. Kjo praktikë ka një dimension të qartë teologjik: mishërimi i Krishtit kuptohet si thirrje për ndarje dhe pjesëmarrje. Veçanërisht domethënëse është kjo në trevat fisnore të Kelmendit, ku gjatë Kërshëndellave vendoseshin dhurata mbi varret e të afërmve të ndjerë. Në zonën e Shalës vendoseshin djathë, bukë, ajkë dhe kos mbi varre dhe ndiznin qirinj në kryq; ushqimet më pas u shpërndaheshin të varfërve. Kufiri midis përkujtimit të të vdekurve, flijimit dhe ndihmës sociale mbetet qëllimisht i hapur.
Edhe nata e Kërshëndellave është e mbushur me simbolikë të thellë. Në Bogë, barinjtë mbanin tradicionalisht një gur në gojë gjatë gjithë ditës, të cilin e pështynin vetëm para darkës së shenjtë – një shenjë asketike e vetëpërmbajtjes dhe përqendrimit shpirtëror. Nata kalohej zgjuar që qiriu i ndezur në natën e shenjtë të mos shuhej. Në mesnatë binin kambanat e kishës, njerëzit merrnin pjesë në meshë dhe më pas qëllohej festimisht në ajër. Ky akt nuk përfaqëson dhunë, por shpreh gëzim, fitore dhe ripërtëritje. Në Mirditë, kjo traditë fillonte që në perëndim të diellit. Kur abati i Oroshit bekonte besimtarët e gjunjëzuar me reliket e Shën Aleksandrit, ata përgjigjeshin, pa u ngritur, me të shtëna. Liturgjia dhe rituali arkaik i gëzimit formonin një tërësi të pandashme.
Një element tjetër thelbësor i zakoneve shqiptare të Kërshëndellave është lidhja e festës me pjellorinë dhe begatinë. Për të siguruar një të korrë të mirë në vitin e ardhshëm, në Kërshëndella prekej me sëpatë kashta e vendosur nën tryezë dhe u drejtoheshin pemëve formula simbolike kërcënuese dhe bekimi. Më pas kashta lidhej rreth trungjeve të pemëve, që frutat të mos binin para kohe. Në Maqedoninë Perëndimore ky zakon është ruajtur pjesërisht deri më sot, ndërsa në Kosovë kashta hidhej nëpër ara për të kërkuar pjellori. Këtu shfaqet një botëkuptim thellësisht mishërues: lindja e Krishtit prek jo vetëm shpëtimin e shpirtit, por edhe rendin e tërë krijimit.
Veçanërisht i rëndësishëm është zakoni i trungut të Krishtlindjes (buzmi), i cili në hapësirën shqiptare ka marrë një formë të veçantë. Në natën e Kërshëndellave, një anëtar i familjes thërret kryefamiljarin nga oborri dhe shpall ardhjen e buzmit, i cili simbolikisht vjen me bukë, djathë, gjalpë dhe çdo të mirë. Trungu pritet si mysafir i nderuar, sillet në shtëpi, nderohet me ushqime dhe digjet gjatë gjithë natës. Hiri i tij më pas shpërndahet në ara ose nën pemë frutore. Në Kosovë, shpesh në buzëm gdhendet ose vizatohet një kryq dhe fëmijët e shoqërojnë futjen e tij në shtëpi me thirrje bekimi.
Është domethënëse që ky zakon nuk është praktikuar vetëm nga të krishterët, por edhe nga myslimanët. Studiuesit e shohin atë si një mbivendosje të një feste parakristiane të solsticit dimëror me simbolikë të krishterë. Njëkohësisht, ai dëshmon për një kujtesë kulturore ku kufijtë fetarë kapërcehen përmes ritualeve të përbashkëta, pa u shuar identitetet përkatëse.
Nata e Kërshëndellave, e quajtur në shqip Nata e Krishtit, ishte veçanërisht për katolikët shqiptarë të Kosovës një ditë agjërimi. Mishi shmangej; ushqimet tradicionale ishin supa me fasule, peshku dhe petë me arra ose kungull. Tryeza mbetej e pambuluar dhe e mbushur gjatë gjithë natës – si shenjë falënderimi për vitin e kaluar dhe si lutje për begati në vitin që vjen. Edhe drita mbi tryezë nuk fikej, një simbol i fuqishëm i dritës së përhershme të Krishtit.
Në ditët e Kërshëndellave, vizitat dhe urimet rituale zënë një vend qendror. Veçanërisht në Kosovë, janë karakteristike urimet e gjata dhe të formuluara, të cilat përfshijnë rrëfime teologjike, bekime dhe falënderime ndaj Zotit. Dhuratat, përkundrazi, luajnë një rol dytësor dhe zakonisht u kushtohen fëmijëve. Kërshëndellat shfaqen kështu jo si një festë konsumi, por si një festë fetare familjare, ku në qendër qëndrojnë bashkësia, fjala dhe bekimi.
Në përmbledhje, Kërshëndellat shqiptare paraqiten si një teologji e mishërimit e jetuar. Krishti nuk kremtohet vetëm, por pritet, nderohet, ndahet dhe përfshihet në rendin e botës. Elementet parakristiane nuk përjashtohen, por integrohen në një sistem interpretimi të krishterë. Pikërisht në këtë ndërthurje të liturgjisë, fesë popullore dhe praktikës shoqërore qëndron një nga forcat kulturore dhe teologjike më të veçanta të festës së Kërshëndellave në traditën shqiptare
