Nga Uran Kalakulla
Nazizmi zgjati 12 vjet, ndërsa stalinizmi 2 herë më shumë. Krahas shumë karakteristikave të përbashkëta, në mes tyre ka shumë ndryshime. Hipokrizia dhe demagogjia e stalinizmit, ishte e një natyre më të stërhollë, e cila nuk mbështetej në një program që ishte sheshit barbar, si ai i Hitlerit, por mbi një ideologji socialiste, përparimtare, shkencore e popullore, në sy e punonjësve; një ideologji që ishte si një perde e volitshme dhe komode për të gënjyer klasën punëtore, për të përgjumur mprehtësinë e intelektualëve dhe të rivalëve në luftën për pushtet.
Një nga pasojat e kësaj veçantie të stalinizmit, është ajo që mbarë populli sovjetik, përfaqësuesit e tij më të mirë, të aftë, punëtorë e të ndershëm, pësuan goditjen më të tmerrshme. Së paku 10-15 milionë sovjetikë, humbën jetën në dhomat e torturave të KGB-së, të martirizuar apo të ekzekutuar, si dhe në kampet e gulakëve e të të tjerëve si ata, kampe ku ishte e ndaluar të korrespondoje (në fakt ato ishin prototipe të kampeve naziste të vdekjes); në minierat nëpër akujt e Norilskut dhe të Vorkutes, ku njerëzit vdisnin nga e ftohta, nga uria, nga puna dërrmuese nëpër kantieret e panumërt, në shfrytëzimin e pyjeve, në hapjen e kanaleve dhe gjatë transportimit nëpër vagonë të plumbosur, apo në hambarët e përmbytur të anijeve të vdekjes.
Mazllëm Shishmani ishte nga rrethi i Gjakovës. Bashkëkrahinast e tij tregonin se ishte nga një fis i mirë e i nderuar i asaj ane, por kishte vrarë të shoqen, pasi kishte dyshuar se e tradhtonte. Për t’i shpëtuar ndëshkimit ligjor, ishte hedhur këtej kufirit. Po ata që tregonin kështu shtonin se Mazllëmi kishte filluar (para aktit fatkeq), të shfaqte shenja disekuilibri psikik. Në Shqipëri e kishin futur edhe atë (si të tjerët), në një kamp internimi dhe që andej drejt e në kamp-burgun e Rubikut.
Mazllëmi ishte i gjatë nga trupi dhe me një fytyrë që dukej disi e shpërfytyruar, ku, nga fjalët shpesh pa vend, nga ato çerat e vogla të përditshme, si dhe nga një e qeshur e veçantë, tipike e një të marri, tregonte qartë disekuilibrin e tij që, për mendimin tim, marrëzia e tij duhej ta kishte burimin te sifilizi. E them këtë sepse me kujtoheshin mjaft shpjegime të një libri mbi sifilizin, te Dr. Jusufatit, që e kisha lexuar prej kohësh, kur kisha qenë arsimtar.
Por çudia ishte se marrëzia e tij, gjatë gjithë kohës që më takoi të rrija në atë kamp-burg të mbrapshtë, nuk shfaqi asnjëherë shenja agresiviteti. Përkundrazi. Mazllëmi jo vetëm nuk u ngatërrua me njeri, cilido që të ishte ky, qoftë edhe zevzeku më i madh, por, përkundrazi, futej mes atyre që po rriheshin, për t’i ndarë, për t’i pajtuar, duke u thënë se jemi vëllazën, jemi të gjithë shqiptarë dhe armik kemi vetëm shkjaun!
Hë, ke ç’i thua kësaj? Edhe në disekuilibrin e tij mendor, Mazllëmi e kishte të patundur ndjenjën e patriotizmit. Kur shihte ndonjë të dënuar që e kishin lidhur kapterët për çështje pune, p.sh., nuk kishte bërë normën, Mazllëmi u dilte përpara dhe u lutej atyre që ta zgjidhnin, se do ta bënte ai normën. Madje, një herë i doli vetë komandantit përpara dhe iu lut për një gjë të tillë, duke i thënë se do të bënte tridhjetë norma e jo një, e duke i kërkuar më pas që ta fuste në sektorin më të vështirë, në punën më të vështirë. Dhe ky basyret ia plotësoi dëshirën, duke e futur në nyjen e betonit, ku të dilte shpirti nga prapanica.
Mazllëmi i shkretë ishte thuajse kockë e lëkurë. Edhe në të ftohtë, ai zhvishej nga mesi e lart lakuriq dhe s’pushonte një minutë; sa me thasët e çimentos, sa me lopatë, sa me karrocat e dorës, të cilat, të vëna në rresht, duhet të vraponin me shpejtësi, për të transportuar betonin nga betoniera në plintën e madhe plot hekura të kryqëzuar (nuk e di sa metra thellë nën tokë), me qindra metra kub volum, i cili duhej të kryhej brenda ditës, brenda turnit. Se atëherë puna kishte nisur me dy turne, secili i kalonte shpesh, jo dhjetë, por dymbëdhjetë orët.
Dha e dha Mazllëmi i shkretë, që domosdo nuk mund të hahej me djemtë e rinj e të fuqishëm, më në fund u dorëzua. Atëherë braktisi punën dhe nisi të fshihej skutave. Por kapterët e gjenin, e lidhnin pas ndonjë shtylle. Ndërsa ai bërtiste nga dhembja e mundimi, kapterët, me oficerët e “kumandarin”, gajaseshin së qeshuri.
Të gjithë të dënuarit e donin Mazllëmin. Madje, kur mundnin, edhe e ndihmonin: dikush me duhan e cigare, dikush me ndonjë copë bukë, dikush me ndonjë sahan me gjellë. Dhe ai falënderonte më shumë njerëzi. Kur ishte në qejf, bënte një cigare të trashë e të gjatë sa një salçiçeje, mbështjellë me letër çimentoje dhe e tymoste me merak. Si rregull, ai nuk kishte një shoqëri të caktuar, as shokë të caktuar, por rrinte me këdo. Por e bukura është se me njerëz të këqij nuk e kam parë kurrë jo të rrinte, po as të afrohej. Madje, edhe kur këta i ofronin diçka për të ngrënë apo ndonjë cigare, nuk ua merrte. Unë mrekullohesha se si arrinte ai t’i dallonte njerëzit aty. A thua kishte një lloj shqise të gjashtë, një intuitë të çuditshme në atë ndërgjegjen e tij të turbullt?
Një nga njerëzit e tij më të përzgjedhur, nëse mund të shprehem kështu, isha dhe unë. E pra, si rregull unë nuk i afrohesha fort, sepse me të marrët s’kam pasur kurrë qejf të merrem, qysh në vegjëlinë time, aq më pak për të qeshur me ta, siç e ka zakon shumëkush. Ndaj tyre kam ndierë gjithmonë një dhembje, një mëshirë. Kështu edhe me Mazllëmin. Por ja që më afroi ai. Dhe duke më treguar malin që kishim karshi (aty ku ishte kisha që kam përmendur më parë), më thoshte:
– “A e din, mor se kush rin qatje”?
– “Ç’ka asht Obi, mor Mazllëm”? – e pyetja unë në të folurën e tij kosovarë. Dhe ai, pasi më shikonte me një vëmendje të habitshme, me përgjigjej:
– “Eh, shka ash Obi, me e dit ti! Aj, asht zoti i dynjasë. Aj, me dashtë lshon rrëfen e na djeg tanve na ktu”.
– “A mos ishte vetë Perëndia Obi, Mazllëm”?
– “Jo bre, aj asht ma i madh, ma i fortë. Aj asht ma trimi se tanë”!
Kështu ky Ob, në mendjen e turbullt të Mazllëmit, duhej të ishte ndonjë lloj Zeusi, që lëshonte rrufetë nga qielli, pra një Zot pagan. A thua, ky Obi i Mazllëmit ishte Zoili apo Bindi ilirian, që kush e di si ishte ngjallur në mendjen e tij? Mos nga ndonjë legjendë e lashtë kosovare, që unë nuk e kisha dëgjuar kurrë? Kështu, ky besim pagan i tij, gati-gati më habiste, me gjithë skepticizmin tim të zakonshëm për kësi punësh.
Një ditë tjetër, krejt papritmas, Mazllëmi më doli përpara dhe më tha, duke më drejtuar gishtin e me një shprehje “djallëzie” në fytyrë:
-“Heee! Ç’a je ti! Unë nuk e di ç’ka bluen n’menjen tande!
Ti ke me u ba prefekt n’Prizen! Heee! Sa i tunun qi je ti”!
Të them të drejtën u befasova. Nuk kisha dëgjuar ndonjëherë tjetër që Mazllëmi t’i drejtohej dikujt tjetër ashtu. Po mua pse? Sigurisht nuk më erdhi as mirë dhe as keq. Të ishte ky i sëmurë një lloj profeti a magjistari, në atë thellësinë e vetëdijes së vet të zhbalancuar? E kush e njeh deri në fund shpirtin e njeriut, edhe sot e kësaj dite? Dhe atëherë e lidha perëndinë pagane, me emin Ob të Mazllëmit me profecinë e Çirçias mitike, me fallxhoren Pitita të tempullit të Apolonit, në Delf. Dhe u largova prej tij, me këto mendime në kokë.
Pas kësaj, nuk shkoi shumë dhe mua, vetë i shtatëdhjeti, më transferuan nga ai kamp-burg i mallkuar në atë të Elbasanit, që ishte më pak i rreptë dhe diçka më i durueshëm. Dhe për mua ai transferim, qe edhe një farë fati. Kështu u ndava me Mazllëmin dhe nuk e pashë më. E nuk e di se si vajti më tej fati i këtij njeriu, fatkeq më shumë se ne të tjerët. Fatkeq, por edhe i veçantë e disi i çuditshëm, me gjithë disekuilibrin e tij psikik, sepse mua më kishte qëlluar të njihja shumë të sëmurë psikike, gjatë burgimit tim të gjatë. Por, një të ngjashëm me Mazllëmin, nuk e ndesha më kurrë!
Rrahimi ishte shqiptar nga Maqedonia. Ai kishte kaluar kufirin për në vendin tonë, sigurisht me rrezik koke (edhe pse jo siç u takonte shqiptarëve), për t’i shpëtuar zgjedhës serbe, me shpresën se “Shqipëria mëmë”, do ta priste me krahë hapur dhe do ta këndellte si birin e saj, plot mallëngjim e dashuri. Por, kjo Shqipëri atëherë, ishte një njerkë e keqe, një shtrigë që torturonte edhe bijtë e vet, që i silleshin nëpër këmbë, jo me ata që i kishte jashtë shtëpisë së saj, qoftë edhe nën strehën e hasmit.
Kështu, edhe Rrahimin e rrasën në burg dhe e kishin sjellë aty, për t’i marrë shpirtin me punë krahu. Rrahimi ishte qeros. Por, a ka qeros që të mos jetë dreqi vetë, edhe pa shkollë fare të jetë, siç ishte Rahimi? Të paktën përrallat popullore shqiptare, janë të mbushura me qerosë të tillë, që ia kalojnë edhe vetë Nastradinit.
Për t’i shpëtuar punës së rëndë, Rrahimi e kishte paraqitur veten si axhustator të përkryer. Komanda e kishte besuar dhe, në objektin e punës, ai kishte ngritur një barake ku rregullonte vegla pune, sidomos ato mekanike. Njëherë ai deshi të rregullonte edhe sahatin e murit të komandës: një sahat i vjetër me zile.
Kapteri më i keq i atij kampi, ishte një trup-ngjeshur e rrumbullak, nga fshati Xibër i rrethit të Matit. E quanin Haxhi Xibraku. Gjithmonë nuk më kanë pëlqyer emrat me këtë shkronjë: Max, xanxar, xinxife, Xoxe (Koçi), Xhungashvili, xhandar, xhind, xhungë, xhulli… etj. Duket që vetë gjuha shqipe, me atë shpirtin e vet të brendshëm eufonik, gati i ka shprehur me plot “x-ra” “xh-ra”. Se këto dy shkronja, sidomos “x-ja”, veç të tjerash, më kujtonte hekurat e kryqëzuara të llogoreve, ngërthyer me tela me gjemba (edhe këto me plot “x-ra”), që shqyenin mishra njerëzish e, ku sillej vdekja duke u zgërdhirë. Një pamje makabre që të rrëqeth mishin.
Kështu, kapter Haxhi Xibrakun, sikur nuk e kishte sjellë mbi tokë Perëndia, por vetë dreqi i mallkuar. Se, si emrin, ashtu dhe shpirtin, ia kishte plazmuar plot me “x-ra”, domethinë me hekura të kryqëzuar e, me tela me gjemba. Ky fshatar, në uniformën e policit komunist, kishte gjetur tamam lëkurën e tij të natyrshme, që i ngjante lëkurës së gjarprit: e neveritshme, e veshur me luspa të imta, me një lemashk rrëshqitës e ngjethës përsipër, e ftohtë si vaji i të vdekurve e, deri në makth pështirosëse.
Nga ana tjetër, këtij Xhikes sonë fatal, meqenëse Zoti e kishte braktisur, djalli, nga ana e tij, nuk i kishte falur tru më shumë, se ç’i duhet zagarit për të nuhatur gjahun e vet. E, për ta plotësuar siç duhet, në vend të truve, i kishte falur një shpirt të zi si katran, që e gjente kënaqësinë vetëm duke bërë keq e, duke parë viktimat e tij, tek hiqnin vuajtjet e ferrit. Kështu, xhahil, pa tru dhe shpirtkazmë, Xhikja ishte prototipi ideal i policit komunist, i caktuar enkas për t’u marrë me të burgosurit politik.
Më qëlloi të kisha fatin e keq që, pos këtij Xhike Xibrakut, të kisha njohur edhe nja dy Xhike të tjerë, policë në kampet e burgjet e mia, të cilëve, për dreq, nuk ua mbaj mend mbiemrat. Që të dy, zuzarë e kriminelë. Sidomos ai Xhikja i burgut të Burrelit, i cili, kur vdiste ndonjë i burgosur dhe ne e tërhiqnin zvarrë, të mbështjellë me një batanije të vjetër e të ndyrë, ai qen i gjatë, zgërdhihej gjithë kënaqësi, duke tërhequr këmbën zvarrë dhe thoshte plot gojën: “Ishalla e ndjekin edhe të tjerët pas”! A thua se i vdekuri i mjerë e, shokët e tij fatkeqë, brenda hekurave të burgut, të ndryrë në qelitë e akullta, i kishin bërë nënën këtij kodoshi.
Xhike Xhibraku, me atë pamjen e tij si derr i egër, i ndiqte të burgosurit vrimë më vrimë, kur ata përpiqeshin të fshiheshin diku për të marrë frymë, nga lodhja e madhe. I ndiqte pas si langua edhe në nevojtore dhe mezi priste t’u gjente rastin a sebepin, për t’i lidhur me pranga; për t’i lidhur me tel në shtyllë, kur të ngrinte thëllimi apo të digjte dielli i korrikut; t’i rrihte e t’i fuste në birucat e nëndheshme. Dhe, vetëm kur e bënte këtë, e shihje të kënaqur e të fryhej si gjel.
Kështu, kishim gjetur belanë nga ky farë Xhikeje. Nga ky hall, një grup të dënuarish, duke qarë hallin mes tyre, menduan që, ose ta hiqnin fare qafe, ose t’i jepnin një “mësim”, që ta mbante mend. Njeri nga shokët thoshte, që ta ruanin kur të ishte në një vend të veçuar dhe ta vrisnin me levë në kokë. Tjetri thoshte se, do të ishte më mirë, t’i hidhnin një batanije sipër e, ta rrihnin paq me hunj, siç u bëhej spiunëve të ndyrë. Mirëpo, ta vrisje, donte të thoshte që veprimi dhe pjesëmarrësit të zbuloheshin patjetër dhe të dënoheshin me vdekje, pas torturave në hetuesi. Edhe ta rrihje, bela, se po kjo punë do të ndodhte. Atëherë hyri në mes edhe Rrahim qerosi, që ndodhej në atë grup dhe u tha shokëve:
– “As ta vrasim, as ta rrahim. Ma lini mua Xhiken se e rregulloj për bukuri. E bëj unë që ta gjejë belanë, nga vetë komandanti. Të gjithë ne të atij kamp-burgu e dinim se “kumandar” Bajrami, midis mbrapshtive të shumta, veç të sharave me fjalët më të ndyra, kur përballeshe me të, u jepte urdhër policëve të tij, të të lidhnin me hekura me duart prapa dhe pastaj të turrej, të zinte për gryke dhe tund e shkund, sa gati i lije shpirtin në dorë. Në Luftën Civile, pas Mukjes, një ballist e kishte plagosur në krahun e majtë.
Plaga i ishte shëruar, por i kishte lënë një defekt, duket në tendinat e krahut a, nuk di se çfarë tjetër. Kështu që, kur i mblidhte grushtet e asaj dore, si darë, s’kishte burrë që t’ia hapte prapë. Nga ky shkak, dora e “kumandarit” tonë të lavdishëm, në fytin e të burgosurit fatkeq, kthehej në një mors të vërtetë. Pikërisht këtë taksirat tonin fatal, e futi në punë me djallëzi qerosi Rrahim. Dhe ai iu drejtua shokëve:
– “Ju e dini që komanda më ka prurë një sahat të madh muri me zile, për t’ia ndrequr. Unë do të mbyllem në barakën time dhe, kur të shoh se aty afër po sillet Xhikja, do t’i bie ziles. Ndërkohë, njëri nga ju të vejë me vrap tek ai dhe të më “spiunojë”, sikur unë kam një radio transmetuese e, po merrem vesh me jashtë. Kaq dua prej jush. Të tjerat vijnë vetë pastaj.
Shokët hodhën short dhe, atij që i ra “fati”, vajti dhe e kreu punën për bukuri, duke u shtirë si fort i shqetësuar. Xhikja s’priti asnjë sekondë, por me vrap e te dera e barakës së qerosit, me veshin ngjitur. Usta qerosi, ndërkohë, ia filloi me zë të lartë, duke tringëlluar zilen e sahatit sa më fort që mundej e duke bërtitur:
-“Alo, Amerika! Alo, CIA! Këtu ju flet kampi i armiqve të popullit, në Rubik! Ejani e na ndihmoni! Dërgoni një aeroplan të na hedhë parashuta me ushqime e, me armë! Alo, Amerika! Alo, CIA”!
Kaq deshi Xhikja dhe ia dha vrapit drejtë e në komandë, te “kumandari”. Dhe ky, që s’kishte aspak mend më shumë se Xhikja, mbledh zabërhanët e vet dhe me vrap te baraka e qerosit. Një shkelm derës dhe brenda.
– “Ç’po bën ti, qeros i mutit? Ku e ke radion”?
– “Çfarë radio, zoti komandant? Unë kam sahatin tuaj që po i rregulloja zilen”.
– “Kontrolloni”! – dha urdhër kuçioti. Dhe oficerët s’lanë vrimë pa hetuar. Por, veç pagures së ujit e tasit të gjellës, lugës e veglat e punës nuk, gjetën gjë tjetër.
Atëherë “kumandari” iu kthye i tërbuar Xhikes:
-“Kë gënjen ti, mut i mutit”? – dhe e kapi Xhiken për fyti e tund e shkund, sa i dolën sytë si topet e lepurit. Pastaj, dha urdhër që, ta çonin në garnizon për dy javë, me bukë e ujë vetëm. Dhe, kur e pamë prapë mes nesh, vumë re se ishte zbehur e holluar ca, me turinjtë e varur si qen i rrahur. Sidomos qerosin e shihte vëngër dhe i hidhte ndonjë romuz. Por qerosi, tashmë ia kthente me kurajo e thumb:
– “Kapter Haxhiu, të lutem më lërë rehat, se, po më re në qafë kot së koti, do t’i ankohem komandantit dhe ti e di se ç’të gjen pastaj”. Dhe Xhikja tërhiqej buzëvarur duke tundur kokën.
Po nuk shkuan pak ditë dhe ai qen e ngriti kokën prapë. Duket si futi kokën mirë e mirë në kazanin e komandës, a nuk e di ku dreqin tjetër, u përskuq prapë dhe nisi të krekoset (për belanë tonë gjithmonë), madje me një zë të trefishuar. Vetëm ta vrisje, se s’kishte derman tjetër. Por, a ia vlente të pushkatoheshin një grup shokësh nga ne, për një qen zorrësh si Xhikja?! / Memorie.al
