Nga Marelba Fushekati
“Duke kopjuar idhullin e tij, Stalinin, Enver Hoxha ndaloi fenë në Shqipëri, shkatërroi vendet e kultit dhe përndoqi priftërinjtë dhe hoxhallarët. Në vitin 2011, piktori rikrijoi një skenë të shenjtë, duke u frymëzuar nga një tablo e njohur, dhe e pikturoi diktatorin Hoxha si Jezusin. Propaganda komuniste është një religjion si gjithë të tjerët.”
Ky është shpjegimi i kartelës kuratoriale që shoqëron pikturën “Vizitë në Plagë” të artistit shqiptar Enkelejd Zonja, ekspozuar në muzeun MUCEM në Marsejë të Francës. Në këtë tablo, Enver Hoxha paraqitet në rolin e Krishtit të ringjallur, duke imituar ikonografinë e pikturës “Incredulità di San Tommaso” (“Dyshimi i Shën Thomait”) të Caravaggios.
Qëllimi i këtij shkrimi nuk është të analizojë pikturën në vetvete, as mesazhin që autori i saj ka dashur të përcjellë. Çka më shtyu të reflektoj, përtej ironisë, surrealizmit, absurditetit a sarkazmës së tablosë, është pikërisht përmbajta e kësaj kartele.
“Propaganda komuniste është një religjion si gjithë të tjerët.”
Duke qenë se fjala “religjion” në këtë kartelë është përdorur në një kontekst fetar, dhe duke pasur parasysh që tabloja është frymëzuar nga ikonografia biblike, lind pyetja: a mund të konsiderohet propaganda komuniste si një religjion sekular që përmban rituale, dogma dhe simbole, apo është një ideologji politike me qëllim ruajtjen e pushtetit dhe transformimin e ndërgjegjes së individit?
Në romanin “Vëllezërit Karamazov” të Fjodor Dostojevskit, në kapitullin e titulluar “Inkuizitori i Madh”, autori sjell një fabul të fuqishme dhe tepër domethënëse. Në kohën e errët të Inkuizicionit, Jezusi rikthehet papritmas në Sevilje të Spanjës, në një qytet ku, sipas narrativës së njërit prej vëllezërve Karamazov, Ivanit: “në rrugët e tij çdo ditë ndizeshin zjarre për lavdinë e Perëndisë, dhe në turrat e druve digjeshin heretikët e ligj.” Por, sapo zbret në tokë, Jezusi menjëherë arrestohet nga një kardinal i fuqishëm, të cilin Dostojevski e quan “Inkuizitori i Madh”. Ky Inkuizitor e njeh Jezusin, madje edhe e quan “Mbret të madh”, por nuk e liron. Përkundrazi, gjatë bisedës me Të, që është në fakt një monolog, pasi Jezusi nuk i flet asnjëherë, i shpjegon se pse Ai është i padëshiruar në botën e tyre. I kujton Jezusit tri tundimet e Tij në shkretëtirë, dhe e qorton duke argumentuar që Jezusi gaboi që në shkretëtirë zgjodhi lirinë në vend të sigurisë. Sipas tij, Jezusi ka dështuar, pasi edhe njerëzve u ka dhënë lirinë e besimit dhe vullnetin e lirë, që janë një barrë e rëndë për shpatullat e tyre. Njerëzit, thotë Inkuizitori, nuk duan liri. Ata janë të dobët dhe preferojnë sigurinë, rendin dhe kontrollin në vend të lirisë dhe vullnetit të lirë. Ndaj, Kisha i ka kuptuar këto “gabime” të Jezusit dhe, në vend që t’u ofrojë njerëzve lirinë dhe vullnetin e lirë, u ka dhënë atyre bukën, rregullat dhe autoritetin shtetëror që ata t’i binden, duke i larguar kështu nga besimi i vërtetë fetar. Besimi fetar duhet të eliminohet, ndërsa Jezusi duhet të dalë nga skena dhe të lërë postin e Tij.
“Ne ua kemi hequr lirinë dhe u kemi dhënë atyre bukën. Dhe ata janë të lumtur”.
Ky është momenti kur Dostojevski shfaq dyshimin e tij filozofik ndaj çdo sistemi që përpiqet të imitojë fenë, duke kontrolluar, manipuluar dhe mohuar lirinë individuale të besimit, dhe duke imponuar një rend absolut dhe totalitar. Monologu i Inkuizitorit të Madh, i cili nuk përfaqëson Kishën, por çdo formë pushteti që përpiqet të zëvendësojë besimin fetar, shërben si paralajmërim për rrezikun që sjellin ideologjitë, pushtetet apo sistemet utopike që kërkojnë të zëvendësojnë besimin e lirë me një dogmë të imponuar dhe një autoritarizëm të ngurtë, me një lloj totemi që kërkon nënshtrim total.
Çfarë është totemi?
Në fjalorin e Oxford-it, totemi është një emblemë që përfaqëson një fis ose një grup shoqëror, e cila ka formën e një kafshe ose të një objekti natyror. Ky simbol shërben si shenjë dalluese për atë fis apo klan. Totemi shpesh ka një kuptim të shenjtë dhe lidhet ngushtë me besimet dhe praktikat kulturore të atij grupi.
Emile Durkheim, në librin e tij “Format elementare të jetës fetare” thotë se totemi është, mbi të gjitha, një simbol, një shprehje e dukshme dhe konkrete e diçkaje më të thellë. Por, çfarë përfaqëson totemi? Durkheim-i e bazon teorinë e tij mbi totemizmin në studimet etnografike të fiseve aborigjene australiane, të cilat konsiderohen si format më primitive të fesë. Ai vërejti se klanet e këtyre fiseve përfaqësoheshin nga toteme të ndryshme, qofshin ato në formën e kafshëve apo bimëve, të cilat shërbenin si objekte identifikimi dhe adhurimi. Durkheim-i arriti në përfundimin se totemi simbolizonte “Zotin”, sepse ai nuk ishte thjesht një kafshë apo bimë, por përfaqësonte fuqinë kolektive dhe morale të klanit, pra të vetë shoqërisë. Në këtë mënyrë, Zoti nuk është një entitet i veçantë, por vetë shoqëria e hyjnizuar dhe e përfytyruar në formë simbolike. Durkheim-i analizon se totemi është forma e jashtme e një principi të shenjtë, që ai e quan “principi totemik” ose “Zoti”.
Ai argumenton se totemi përfaqëson si Zotin, ashtu edhe klanin, dhe kjo ndodh sepse në mendjen e anëtarëve të klanit, Zoti dhe shoqëria janë një dhe e njëjta gjë.
E përdora këtë shembull për dy arsye: së pari, sepse Emile Durkheim konsiderohet, në mos ateist, me prirje agnostike dhe racionaliste dhe së dyti, sepse qëndrimi i tij ndaj besimit fetar ka qenë ai i një sociologu që e studion fenë për rolin që ajo luan në shoqëri. Durkheim-i e sheh fenë si një nevojë njerëzore për rend dhe bashkim social. Ky qëndrim i paanshëm, non-bias, ndihmon për të kuptuar se çfarë ndodh në shoqëritë ku “toteizmi i ri” shndërrohet në simbol të një ideologjie apo besimi shoqëror dhe zë vendin e “Zotit”.
Në Shqipëri, komunizmi nuk e fshehu asnjëherë përpjekjen e tij për të zëvendësuar fenë me një sistem të vetin. Jeta në diktaturë ishte një teatër social me sakramentet dhe ritualet e tij të shenjta. Kongreset e Partisë zhvilloheshin me solemnitetin e meshës. Fjalët e Enver Hoxhës recitoheshin si vargje të shenjta, sikur të ishin marrë nga libri i Psalmeve dhe paradat, si ato të 1 Majit apo të festave të tjera, kur turmat e organizuara marshonin duke mbajtur në duar banderola dhe portrete të udhëheqësve të lartë të Partisë, zhvilloheshin në mënyrë të ngjashme me procesionet e shenjta. Një shembull ilustrues është procesioni i Pashkës, ku besimtarët e krishterë marshojnë në rrugë duke mbajtur ikona, kryqe dhe statuja të Jezu Krishtit, Virgjëreshës Mari, si dhe simbole të tjera fetare që përfaqësojnë ngjarje nga jeta dhe ringjallja e Krishtit. Vendin e martirëve apo shenjtorëve e zunë “dëshmorët e revolucionit”, dhe besnikëria ndaj Partisë ishte kusht për shpëtimin social të individit. Simbolet e sistemit, si flamuri i kuq me yllin e shtuar pesëcepësh dhe figura e liderit, funksiononin si toteme moderne: flamuri i kuq me yll ishte “flamuri i klanit”, Hoxha ishte “figura mbrojtëse”, ndërsa paradat dhe ceremonitë ishin ritualet e reja “fetare”.
Po, edhe në shumë vende të tjera ish-komuniste dhe komuniste, si në Bashkimin Sovjetik, Kinë, Kamboxhia dhe Korenë e Veriut, ideologjia komuniste u përpoq të zëvendësonte fenë tradicionale me një sistem të ri besimi dhe kontrolli.
Në Bashkimin Sovjetik, Kisha Ortodokse u persekutua egërsisht. Tempujt u mbyllën ose u shkatërruan, priftërinjtë u arrestuan dhe feja u përjashtua nga jeta publike. Propaganda shtetërore promovonte ateizmin shkencor dhe e paraqiste fenë si një “opium për popullin”, sipas fjalëve të Marksit. Sipas dokumenteve të Kishës, 168,300 priftërinj ortodoksë u arrestuan, dhe mbi 106,300 prej tyre u pushkatuan. Në total, deri në fund të viteve 1930, 80,000 besimtarë (priftërinj dhe murgesha) u vranë.
Në Kinë, gjatë Revolucionit Kulturor (1966–1976), mbyllja e tempujve dhe persekutimi i besimtarëve u bë në mënyrë masive. Ideologjia maoiste synonte të formonte “njeriun e ri” pa besime fetare, plotësisht të përkushtuar ndaj Partisë Komuniste dhe doktrinës së saj. Gjatë kësaj periudhe, mijëra murgesha dhe murgj u burgosën, ndërsa pothuajse mbi 6,200 manastire tibetiane u shkatërruan ose u shndërruan në magazina, stalla apo oborre. Tekstet e shenjta u dogjën dhe ruajtja e literaturës fetare u kriminalizua. Struktura të tjera fetare u shembën sistematikisht, duke zhdukur në masë trashëgiminë shpirtërore dhe kulturore të vendit.
Gjatë regjimit të Khmerëve të Kuq (1975–1979), nën udhëheqjen e Pol Pot-it, feja u shtyp ashpër. Budizmi u ndalua, mbi 25,000 murgj budistë u vranë dhe pagodat u shkatërruan ose u kthyen në magazina. Edhe komunitetet myslimane dhe katolike u persekutuan, ndërsa Kamboxhia u shpall “shtet ateist”, me synim zhdukjen e çdo institucioni fetar.
Në Korenë e Veriut, nga vitet 1949 deri në mes të viteve 1950, të gjitha kishat u mbyllën. Sipas AsiaNews, të gjithë priftërinjtë katolikë jo të huaj u ekzekutuan, ndërsa liderët protestantë që nuk e mohuan fenë u spastruan si “spiunë amerikanë”.
Në Shqipëri, regjimi i Enver Hoxhës zhvilloi një fushatë ekstreme anti-fetare, duke e shpallur vendin shtet ateist në vitin 1967. Ai mbylli vendet e kultit dhe ndaloi praktikimin e fesë, duke zëvendësuar besimet tradicionale me një “fe” të re komuniste, me rituale, simbole dhe doktrinë propagandistike. Deri në maj të vitit 1967, 2169 objekte fetare përfshirë 740 xhami, 608 kisha ortodokse, 157 kisha katolike dhe 530 tyrbe dhe teqe të bashkësisë bektashiane, ishin mbyllur ose transformuar në ambiente si magazina apo palestra sportive.
Në dhjetor të vitit 1945, dhjetëra klerikë dhe besimtarë katolikë u arrestuan, prej të cilëve 39 u dënuan nga gjyqe ushtarake, që dhanë dënime të rënda. Në mars të vitit 1946, shtatë prej tyre u ekzekutuan.
Ndoshta, po të kishte jetuar më gjatë në shekullin e njëzetë dhe të kishte përjetuar ndryshimet politike që ai shekull njohu, Durkheim-i, (ai lindi më 15 prill 1858 dhe vdiq më 15 nëntor 1917), do do të kishte argumentuar se komunizmi krijoi një fe të re laike, në të cilën simbolet e pushtetit politik zëvendësuan totemët tradicionalë, por edhe “përmbushën” të njëjtën nevojë njerëzore për bashkim dhe fe kolektive.
Ky regjim përdori propagandën si një mjet për të imponuar një narrativë të vetme, duke krijuar një kult të personalitetit rreth udhëheqësve të tyre, të cilët shndërroheshin në figura gati meshtare, të përjetshme dhe të pakritikueshme. Parë në këtë dritë, propaganda komuniste i ngjan një lloji “inkuizicioni të shekullit të njëzetë, por pa Krishtin”, ku në vend të Zotit u vendos një lider i “përjetshëm dhe i pagabueshëm”. Kjo nuk ishte tjetër veçse një skenografi e gënjeshtërt në të cilën figura e Zotit u suprimua dhe në vend të tij u promovua idolatria ndaj një individi të zakonshëm.
Por, a mjafton një mea culpa, si nga ana e institucioneve fetare, ashtu edhe e sistemeve diktatoriale – kujtoj Holokaustin dhe gjyqin e Nurenbergut – si një katarsis për të bërë paqe me njollat e errëta të së kaluarës?
Para se ta shtjelloj argumentin tim mbi këtë pyetje, dua të përpiqem të krahasoj dy ideologjitë mes tyre.
Duke iu referuar metaforës së Jezusit të ardhur në Sevilje gjatë kohës së kryqëzatave, po u referohem pikërisht këtyre ngjarjeve si disa nga episodet më të errëta në historinë e Kishës Katolike. Kryqëzatat u nisën dhe u mbështetën nga Papa Urban II në vitin 1095, gjatë një mbledhjeje zyrtare të Kishës katolike, të thirrur nga Këshilli i Klermontit në nëntor të atij viti, në qytetin me të njëjtin emër në jug të Francës. Në këtë këshill, Papa Urban II mbajti fjalimin e famshëm, ku bëri thirrje mbretërve dhe fisnikëve të Europës që të marshonin për në Tokën e Shenjtë (Jeruzalem), për ta “çliruar” atë nga myslimanët. Ai premtoi faljen e mëkateve për këdo që merrte pjesë në kryqëzatë. Për atë që ndodhi më pas, historia e ka thënë fjalën e saj.
Çdo strategji apo luftë kërkon planin e saj. Por, a ishte Bibla shkaku i krimeve të kryera gjatë kryqëzatave, apo ajo u keqinterpretua dhe u keqpërdor nga njerëz me interesa fetare dhe politike për të arritur qëllimet e tyre?
Bibla nuk ishte shkaku i këtyre krimeve, por interpretimi dhe keqpërdorimi i saj nga njerëz me interesa të ndryshme frymëzoi veprime që ishin të dhunshme. Pikërisht kjo ishte ajo që e shqetësoi filozofin, teologun dhe reformatorin Petr Çhelčický, i cili në fillim të shekullit XV (rreth viteve 1440-1450) shkroi një nga veprat më të guximshme të kohës, “Rrjeta e besimit”(The Net of Faith). Ky libër, që i shpëtoi inkuizicionit të kohës, përmban një kritikë të drejtpërdrejtë ndaj Kishës, përdorimit të dhunës në emër të saj, dhe njihet për kritikën e thellë ndaj institucioneve fetare dhe shoqërore të kohës kur ai jetoi.
Në kapitullin 23 të librit, në pjesën e titulluar “Faji i Perandorit”, Çhelčický shkruan:
“Shqetësimi më i madh qëndron në faktin se ky pushtet dhe ky sistem, kur i sheh nga këndvështrimi i besimit, janë kaq të mbrapshtë dhe të zbrazët nga çdo vlerë e mirë. Sundimtarët nuk i vret ndërgjegja as për veprimet e tyre dhe as për pasojat që këto veprime lënë mbi ndërgjegjen e atyre mbi të cilët ushtrojnë sundimin. Ata janë të gjithë të krishterë, dhe të paktën disa prej tyre, për shkak të besimit, ndjejnë t’i vrasë ndërgjegja kur vrasin, ushtrojnë dhunë ndaj të tjerëve dhe u marrin pasurinë. Por në përgjithësi, ata nuk i konsiderojnë këto veprime si mëkate. Të shtyrë nga krenaria, ata luftojnë për pasuri, sende materiale dhe nderet e kësaj jete, dhe nëse dikush guxon të prekë pronën e tyre, menjëherë i shpallin luftë, i mbledhin njerëzit si bagëtia dhe i nisin në betejë, ku të gjithë vrasin dhe grabisin njëri-tjetrin. E si mund të mos jetë e rrezikshme, pra, për të krishterët e mirë të jetojnë nën pushtete të tilla, që i detyrojnë ata të bëjnë keq dhe të shkelin urdhërimet hyjnore? Dhe ajo që e konsideroj edhe më mizore është se ata i nisin të krishterë në luftë, edhe kundër të krishterëve të tjerë, duke i urdhëruar të vrasin dhe të grabisin. Një vëlla shkon në luftë të dhunojë vëllain e tij; ai që, sipas besimit, duhet të japë jetën për vëllain e tij, shkon ta vrasë dhe ta plaçkitë, vetëm sepse është i detyruar të veprojë kështu për shkak të pushtetit qeverisës të paskrupullt. Ai që shkon në luftë, duke mos pasur dashurinë apo arsyetimin e duhur, nuk ka zgjidhje tjetër përveç se të kryejë krime lufte, pasi nuk e ka kurajën të pranojë që të vritet nga sundimtari i tij. Një pushtet arrogant është me të vërtetë një kurth për të krishterët e mirë, sepse i detyron nënshtetasit e vet të bëjnë të gjitha të këqijat që u vijnë ndër mend.”
Ky mesazh, që theksonte pikërisht thelbin e krishterimit – dashurinë, faljen dhe paqen – shkruhej në një periudhë kur djegia e heretikëve dhe terrori i Inkuizicionit ishin bërë norma nga vetë Kisha Katolike.
Petr Çhelčický konsiderohet si një nga pararendësit e ideve pacifiste dhe kritikës së thellë ndaj pushtetit kishtar dhe shtetëror në Evropën Qendrore. Ai sfidoi çdo autoritet tokësor që nuk ishte në përputhje me mësimet e Krishtit, qoftë ai politik, fetar apo shoqëror. Për të, autoriteti i vërtetë ishte vetëm Krishti.
Nëse Çhelčický denoncoi zëvendësimin e dashurisë me dhunën brenda sistemit fetar, atëherë çfarë ndodh kur feja vetë eliminohet ndërsa struktura dhe funksioni i saj kopjohet nga një ideologji jo hyjnore?
Parashikimi i Dostojevskit për lindjen e sistemeve utopike në kohën që shkroi “Vëllezërit Karamazov” u bë realitet në shekullin XX. Ideologjitë komuniste, të formuluara nga “Biblat” e sistemit komunist, ishin veprat filozofike të Karl Marksit dhe Friedrich Engelsit, si “Manifesti Komunist” dhe “Kapitali”. Më vonë, Lenini, Stalini dhe Enver Hoxha jo vetëm që e luftuan fenë, por edhe e zëvendësuan atë me ideologjinë komuniste.
Filozofia marksiste ka në themel të saj ndarjen klasore, luftën ndërmjet klasave dhe marrjen e pushtetit me dhunë për të përmbysur sistemin kapitalist dhe për të krijuar një rend të ri shoqëror. Këto manuale politike shërbyen si udhëzues të saktë, të interpretuar dhe të zbatuar verbatim, pikë për pikë, pa asnjë devijim nga “dogma” marksiste. Ideologjia komuniste, ashtu edhe siç u zbatua në praktikë, ishte një ideologji që predikoi dhunën, rrënimin e klasave të pasura, eliminimin fizik të kundërshtarëve dhe mohimin e vlerave thelbësore të njerëzimit.
Feja, në thelb është rruga drejt dashurisë dhe shpëtimit shpirtëror.
Është e rëndësishme të vërejmë se institucionet fetare tashmë kanë marrë përgjegjësi për të kaluarën e tyre të errët dhe kanë nisur një proces reflektimi dhe faljeje. Papa Gjon Pali II ka kërkuar falje për krimet e Inkuizicionit, ndërsa kishat protestante janë përballur me përgjegjësinë e tyre në historinë e skllavërisë, racizmit dhe antisemitizmit. Kishat kanadeze (ato Katolike dhe ajo Unite) kanë kërkuar falje për rolin e tyre në asimilimin e dhunshëm të fëmijëve indigjenë në shkollat rezidenciale. Këto akte faljeje janë tregues që institucionet fetare kanë kërkuar të njohin të kaluarën, të ndryshojnë, dhe që e kanë përdorur faljen si rrugë drejt shërimit shpirtëror dhe shoqëror.
Regjimet komuniste, duke përfshirë diktaturën e Enver Hoxhës në Shqipëri, nuk kanë kërkuar kurrë falje për mijëra viktimat e tyre. Shpesh këto viktima janë lënë në heshtje apo janë harruar me vetëdije. Mungesa e një ndjese publike dhe mohimi i përgjegjësisë për krimet e së kaluarës janë akoma një plagë e hapur në historinë dhe kujtesën kolektive shqiptare.
Një “mea culpa” nuk do t’i shelbonte regjimet komuniste, por do të ishte një hap i parë drejt ndërgjegjësimit, ku e vërteta nuk harrohet, nuk mohohet dhe viktimat nuk mbeten në harresë.
Ashtu siç edhe ndodhi në gjyqin e Nurembergut pas Luftës së Dytë Botërore, ku u pranua faji për krimet naziste, kjo nuk i shfajësoi autorët e tyre dhe as as nuk i zbuti vuajtjet dhe dhimbjet e viktimave. Por gjyqi i Nurembergut u vuri një emër zyrtar krimeve të nazizmit dhe përcaktoi përgjegjësitë personale, edhe pse nuk mund të kthente mbrapsht atë që kishte ndodhur.
Feja kërkon shpëtimin shpirtëror të njeriut, ndërsa ideologjitë totalitare kërkojnë nënshtrimin absolut të njeriut dhe të ndërgjegjes së tij.
Njëra ushtron dashurinë, tjetra terrorin.
Të thuash se “propaganda komuniste është një religjion si gjithë të tjerët” është një manipulim semantik, që nuk e merr parasysh këtë ndryshim thelbësor. Një krahasim i tillë relativizon dhunën, terrorin dhe shkatërrimin moral që solli ideologjia komuniste, duke e vendosur atë në të njëjtin nivel me fenë që, përkundër të gjitha mangësive dhe gabimeve të saj, mbart në thelb rrugën drejt shpëtimit shpirtëror dhe vlerave etike.
***
Për ata që duan të dinë si përfundon historia e Jezu Krishtit të arrestuar në Sevilje, më poshtë është pasazhi që mbyll kapitullin “Inkuizitori i Madh” nga “Vëllezërit Karamazov” i Fjodor Dostojevskit:
Kur Inkuizitori pushoi së foluri, priti për një kohë që i Burgosuri t’i përgjigjej. Heshtja e Tij e rëndonte. Ai pa që i Burgosuri e kishte dëgjuar me vëmendje gjatë gjithë kohës, duke e parë butësisht në fytyrë dhe, me sa dukej, nuk dëshironte të fliste. Plaku dëshironte me gjithë zemër që Ai të thoshte diçka, sado të hidhur apo të tmerrshme. Por Ai, papritur, iu afrua plakut në heshtje dhe e puthi lehtë në buzët e tij të zbehta e të plakura. Kjo ishte e vetmja përgjigje e Tij. Plaku u drodh. Buzët e tij lëvizën. Ai shkoi drejt derës, e hapi dhe i tha Atij: “Shko, dhe mos u kthe më… kurrë, kurrë!” Dhe e la të dilte nëpër rrugicat e errëta të qytetit.
I Burgosuri u largua.
Dhe plaku?
Puthja i kishte ngrohur zemrën, por plaku qëndronte i palëkundur në idenë e tij.
Shënim i autores: Ky shkrim nuk synon të zhvlerësojë bindjet e atyre që identifikohen si ateistë apo që ndajnë një botëkuptim tjetër. Qëllimi i tij është të krijojë një hapësirë reflektimi dhe diskutimi të hapur mbi natyrën e besimit, moralit dhe kuptimit të jetës, duke i parë këto në një kontekst filozofik e sociologjik. Çdo pikëpamje është e mirëpritur në frymën e mirëkuptimit dhe të respektit të ndërsjellë./Marrë nga peizazhe të fjalës
