Nga KASTRIOT FETAHU
Nuk kam udhëtuar me Titanikun në të vetmin udhëtim që ai realizoi. Por fantazia ime nuk më bindet për të mos e provuar këtë gjë me shpresën se do jem tek 700 njerëzit që shpëtuan nga mbytja e tij.
Kështu e shoh analogjinë e të shkruarit të një kritike letrare për një poet që më së shumti më sjell në mendje Marcello Mastroianni në neorealizmin italian me rolin e tij në poezinë shqiptare.
Por ndryshe nga Marcello, Marku nuk spekulon me emocionet. Një poet i lindur në Lezhë…
Lezha, qytet i cili në raport me universin e poezisë shqipe, më duket si Vatikani në raport me universin shpirtëror të Italisë.
Marku nuk e shikon botën nga një pikë dhe as nga një rrugë. Ai udhëton, ndalet, shkruan, udhëton përsëri dhe përsëri shkruan, duket një Marco Polo modern në udhëtimin e tij poetik, aspak si një rastësi delikate.
Nga diktatura shpëtoi si një korb i bardhë.
Poezia e tij ishte kundër idesë sistemike homogjene nën hijen e dhunës së “vijave të bardha” të socrealizmit.
Kjo teori për letërsinë “buron” në vitin 1905 në esenë e Leninit “Organizata e Partisë dhe Letërsia e Partisë”.
Pas saj u shndërrua në albatros me aq bagazh mendimi dhe larmi kaq të madhe temash, që e kalonin numrin e puplave në shumën e pendëve të albatrosit.
Ndodh që poezia e tij të vijë si koncerti pas provës gjenerale të shpirtit, herë tjetër shpërthyese si shampanjë, por në më të shumtën e rasteve poezitë e Markut vërtiten si një tufë e çuditshme paqëndrueshmërish në një kryengritje në hapësirë për të na kujtuar se ndryshimi nuk përmblidhet në idenë se “sot është përsëri dje”.
Ai duket sikur ndërton një teori të re të relativitetit të kozmosit letrar.
Marku kërkon ndryshim edhe kur është melankolik, sepse në çdo gjendje di të glorifikojë frazën e shkruar, duket sikur i kthen ato në minuete të Bachut, a thua se Zoti i hedh nga lart këtij poeti metafora dhe trëndafila pafund për ne.
Ai hera-herës ndjek instinktin, sepse intelekti nuk rrok gjithçka që depoziton nënvetëdija.
Poezia e Rudolf Markut nuk vjen nga zbrazëtia, por nga një lidhje konkrete me historinë si vetëdije e përmbajtje. Ai shkruan si dikush që i ka jetuar epokat shekullore duke i gdhendur në art si kulturë dhe ndjesi, shkruan sepse beson se gjërat kulturore janë themelet e qytetërimit. Historia si tipar formues i autorit vjen nëpërmjet vargjeve në bashkëbisedim të vazhdueshëm mes të gjallëve dhe të vdekurve. Emocioni poetik është objektiv pasi edhe kur shkruan për trishtimin, dashurinë apo humbjen, arrin të përfaqësojë me simbole, e kultura të hershme si Homeri, Bizanti, Mesjeta. Ndihet misioni i tij në çdo varg, ai i qartësimit të realitetit të zymtë duke vendosur rendin mbi kaosin, distilon dhimbjen, shtjellon absurditetin dhe strukturon kaq bukur harresën. Të gjitha këto ndodhin pa rënë në dekadencë. Disiplina “skandinave” e Markut ekuilibron e përpunon çdo derdhje poetike të tij si një civilizim drejt Perëndimit.
Me poezinë e tij “Sapa, Heshtja…” ai përfaqësohet me formën e mendimeve të tij më të pastra, duke e kthyer heshtjen në mit. Heshtja për të nuk është ndjesi, por hapi i parë metafizik ekziste
Rrathët e ankthit nuk flasin me za,
Në poezinë “Trishtimi” ky i fundit përfytyrohet prej poetit si mik i përpiktë që vjen nga larg. Poezia përcjell një atmosferë të ngjashme me vargjet e “The Love Song of J. Alfred Prufrock”. Emocionet personale të autorit janë kaq objektive sa duket se mund të gjejë veten kushdo në jetën reale pa qenë shpërthyes, por përcjellës i ekzistencialitetit.
Është e kotë të shohësh kalendarët,
Është e kotë t’i kërkosh biletën e avionit a të trenit të shpejt…
Në poezinë “Një natë”, një nga krijimet më moderne ku vendet e shenjta (Londra, Korça, ikonat, kisha) nuk janë thjesht topografi, por peizazhe të shpirtit, Marku sjell një Korçë metafizike. Ky udhëtim imagjinar është një reflektim mbi pamundësinë e gjuhës për të shpallur dashurinë.
Të jesh në Londër, buzë Lumit Thames, pa kohë, pa hapësirë –
Dhe të gjendesh në rrugicat e Korçës…
Në poezinë “Ishte a nuk ishte tetor” qasja e autorit mbi erotizmin vjen si përvojë ekstaze e njëherazi, si një paralajmërim për prekjen e fundit. Poeti është si Adami dhe Eva në një Eden të përkohshëm.
Erotizmi këtu është vendosur në kontekst mitik, ngrihet mbi ndjesinë personale drejt simbolikës, të universales. Ndjenja është e ftohtë dhe e menaxhuar, a thua poeti ka marrë misionin e martirit?
U çveshëm – pa rroba në trup, pa turp, në ranë
Dhe u shtrimë mbi njëri-tjetrin si alarm…
Në poezinë “Kam lindur në brigjet homerike”, ku mirëfilli historia ndërthur kujtesën, dhimbjen, ironinë dhe mitin, Marku është një fëmijë i historisë, por aq sa një i rritur që e vëzhgon mprehtë atë. Ndjesia është kolektive, kurse gjykimi mbi të tashmen bëhet përmes retrospektit.
Tani që kafkat e baballarëve tanë ka kohë
Janë përzier me kafkat e ushtarëve të lashtë grekë e romakë…
Ndryshe, poezia “Ishim gjashtëmbëdhjetëvjeçarë”, një lirikë kjo që ruan vetëpërmbajtjen. Nostalgjia nuk i bashkëngjitet ndjenjës, por reflektohet nëpërmjet gjuhës dhe ritmit të njëtrajtshëm. Kjo poezi nuk është një lloj hakmarrjeje ndaj periudhës kur mbizotërojnë aknet dhe dhëmbët e zverdhur.
Poeti ecën paralel me universin e Arthur Rimbaud në këtë poezi. Qëllimi i tij nuk është të mallëngjejë lexuesin, por ta përfshijë në një kujtesë kolektive të drejtuar.
Prisnim prapë mbrëmjen të shtërngonim duart bashkë,
Pa e ditur sa i bukur qe ky naivitet – injorancë.
Herë-herë Marku na vendos përballë psikologjisë retrospektive për të njohur veten kur e lexojmë.
Ai kumton me poezinë se nuk e aprovon botën që kemi ndërtuar, duke spekuluar me intelektin dhe lojën e metaforave dhe na kthen në një “banjë acide” me rolin e katalizatorit të fuqishëm poetik që i vizatohet si shpata në dorën e Hamletit.
Poezia e tij na dend me metafora, tipike kjo për poetët metafizikë, aq sa duket sikur kërkon të shpikë një lloj lexuesi të stilit “Braçio di ferro” poetik.
Marku i ndërron zhanret letrare dhe llojet e poezisë aq lehtësisht sa njerëzit ndërrojnë avionët.
Poezia e tij nuk kryen mëkatin e të qenit e mërzitshme, pasi si bir i anarkisë ai nuk gjen prehje në kërkimin e limitit të saj, në kërkim të vetë origjinës së idesë që kultivon.
Në poezinë “Gurët”, e ngritur mbi një metaforë të fuqishme “guri” si fjalë, si libër, si kujtesë, e bën Markun arkeolog të fjalës dhe ndjenjës në kërkim të Gralit të Shenjtë.
Në këtë poezi ai e identifikon kulturën si fitore të intelektit përballë harresës. Harresa është vdekje e ngadaltë e substancës shpirtërore në arkëmortin e ndërgjegjes tonë.
Një ndërtesë prej guri është një bibliotekë e ndërlikuar me hieroglife
Që kurrë nuk do digjet si Biblioteka e Aleksandrisë…
Unë nuk mund të ndërtoj një kritikë klasike të rënduar nga koncepte skolastike, sepse poezia e Markut nuk të lodh; ajo është po aq ngazëllyese edhe kur shkruhet në shkallën “Do minor”, apo i ngjan uverturës “Egmont” të Beethoven.
A është i kotë gëzimi njerëzor?
Marku të hipnotizon edhe me trishtimin e tij aforistik.
Në poezinë e radhës “Të shkosh në New York për një natë”, një satirë brilante me erotikën si revoltë ndaj hipokrizisë së moralit modern, i jep Markut rolin e denoncuesit më të ashpër e më të çliruar, duke rrëfyer vetveten me teknikën e maskës. A nuk duket si Kafka këtu? Nuk i këndon vetëm Frank Sinatra New Yorkut.
Ti nga Kalifornia dhe unë nga Europa plakë.
Rënkimet e tua do dëgjohen deri në Shtëpinë e Bardhë…
Në poezinë “Statujat pranë” autori e përcjell atë si diçka të gjallë që flet në çdo epokë, në çdo trotuar. Kjo poezi shndërron detajin, si për shembull kalimi i një gruaje në rrugë, në një rrëfim të thellë të bukurisë, dhimbjes, mallkimit dhe mëkatit. Njerëzit kapen pas statujës si pas një totemi. Vdekja dhe jeta lundrojnë në një cikël sipas tij, koncepte që nuk janë larg Luigi Pirandellos.
Burrat kujtohen për dashurinë e parë,
Dhe përhumben në kujtime të largëta,
Poezia “Bodleriane” vjen si nderim ndaj Baudelaire, antipatikut fizik ekzistencial njëkohësisht, hyjnorit poetik. Unë guxoj të besoj në diferenca të pariparueshme midis këtyre dy poetëve dhe nënvetëdija e tij jo rastësisht shkon te Baudelaire, pasi Marku duket se ndikohet edhe nga lëvizja simboliste në poezinë e tij, pionier i së cilës ishte Baudelaire, që konsiderohet edhe modernisti i parë në poezi.
Nuk kam qenë kurrë nën pushtetin e nihilizmit.
Sythet kanë kohë që nuk dinë të shpërthejnë
Ndërsa ‘Lule Borë’-n vazhdojnë ta këndojnë zë lartë…
Poezia është një mister dhe mungesa e leximit është funerali i saj. Marku vjen me një përballje mes maskave dhe vetes, mes lexuesve që nuk lexojnë dhe autorëve që kanë harruar të dëgjojnë nëpërmjet satirës dhe gjuhës moderne, ndaj pa frikë do ta quaja një poemë moraliste pa predikim…
Ai vendos kufij të qartë midis vesit dhe virtytit duke iu referuar edhe Zotit, dhe nuk na ka kumtuar kurrë se Zoti është ateist, edhe pse ai e shikon efektin estetik të pavarur nga efekti fetar, ndryshe nga poetët e mëdhenj metafizikë si John Donne apo Andrew Marvell, mendimi skolastik i të cilëve ishte kryesisht teologjik dhe poezitë shpesh janë të natyrës fetare.
Diskursi letrar i Rudolf Markut nuk i kalon tangencialisht poetëve metafizikë.
Në poezinë “Kemi parë historinë”, ai përcjell mendimin se historia pa heronj, pa kujtesë, është një komedi tragjike.
Historia e shndërruar në një figurë femërore, e braktisur, e përqeshur, bëhet akt ndëshkimi për një qytetërim që ka humbur shpirtin. Duket sikur na injekton idenë se më mirë një histori me “Çështja Dreyfus” sesa një histori pa objekt.
Për këtë ai na bën natyrshëm protagonistë të poezisë së tij.
Çfarë dinim nga Historia ne djemtë e rrugicave?
Televizorët jepnin Walze me Princesha gjak blu…
Rudolf Marku është poet që ndërton krijimtarinë poetike mbi kujtesën dhe jo mbiemocionet kalimtare; ai i sheh arsyen dhe pasionin si të kundërta. Ndjesitë personale i kthen në figura kolektive dhe mite. Përdor simbole, referenca kulturore, ritme të balancuara për të rikrijuar realitetin. Ai mund të “rikrijojë edhe Trojën” nëse fokuson heshtjen poetike drejt saj. Poezia e Markut mbetet një akt intelektual dhe estetik, me strukturë solide, me themele dhe mure mbajtës homerikë, që edhe sikur ta mbushim me shigjeta si një jastëk gjilpërash ajo përsëri nuk shembet. Krijimtaria e tij ka emërues të përbashkët ndjesinë dhe emocionin e një vetmie kanonike, drejt një kërkimi të brendshëm për ekuilibrin shpirtëror me atë kozmik.
Shijet e tij kozmopolite e transformojnë staturën poetike të Markut në një shtrirje kozmopolite që i kalon kufijtë e zakonshëm të vendit, hapësirës dhe kohës. Ashtu si filozofët nuk vendosin afate kohore, ashtu edhe poetët kanë limit përjetësinë. Ndaj vepra e tij është një himn për individin, natyrën, trupin, shpirtin, kombin dhe demokracinë përtej kohës. Ai na shtyn të ndjekim ritmin e kohës për të mos ndalur veten së bëri histori më të mirë se ajo e shkuar.
Ëhitman duhet të përfshijë edhe Markun kur vetëpërcaktohet si përfaqësues i gjithësisë njerëzore kur shkruan – “Unë përmbaj turma”. Gjatë gjithë endjes që shkruaj, pyetja se çfarë poeti është Rudolf Marku më rrotullohet si bleta në pistilin e një luleshege.
Nuk di nëse duhet ta quaj poet metafizik, modern apo postmodern, pasi aq sa e njoh atë dhe letërsinë nuk e plotësojnë përkufizimin.
Thomas S. Eliot në esenë “ÇFARË?” shkruan: “Poezia nuk është një çlirim i emocioneve, por një ikje nga emocionet; nuk është shprehje e personalitetit, por një ikje nga personaliteti”. Ai vazhdon: “Emocioni i artit është jopersonal. Dhe poeti nuk mund ta arrijë këtë impersonalitet pa iu dorëzuar plotësisht punës që duhet bërë”.
A thua të ketë shkruar Eliot edhe për poetin tonë në këtë përkufizim kritik?
Rudolf Marku unifikon ndjeshmërinë me emocionin, duke e kthyer poezinë në një “komponim letrar” edhe pse ajo nuk ka pika fikse referimi dhe të vërteta të pandryshueshme për t’u mbështetur.
Poeti ynë e vrau këndvështrimin puritan dhe konvencionin e etërve të poezisë edhe pse letërsia moderne nuk lind nga boshllëku.
Marku e tejkaloi edhe teorinë për një ndarje paqësore me dukuritë e më sipërme si në historinë e mbretërive të Evropës së dikurshme. Ndërsa nëse do t’i referohesha teorisë së kritikes amerikane, Marku i përket termit të Barbara Lewalskit, “poetikë protestante”.
Ndjeshmëria e tij është padyshim protestante, jo vetëm sepse jeton në Angli. Për këtë arsye ai nuk është “objekt” i Louis Martz që zbuloi një fenomen kurioz: se poetët metafizikë ishin të ndikuar nga manualet e lutjeve katolike nga kontinenti. Titaniku u mbyt, por akoma nuk po e kuptoj nëse jam në varkën e fundit që po largohet me njerëz të shpëtuar prej tij? Dyshoj nëse kam ditur t’i bëja vetes pyetjet e duhura dhe të gjeja të njëjtat përgjigje për poetin në këtë ese, pasi mundësitë e dyta konsiderohen strehë dështakësh.
Poeti ynë shfaqet si kapiteni i një Titaniku të ri që lundron në ujëra të tjera, kapiteni i Perëndimit në Lindje.
Unë mendoj se, ashtu si Whitman shkruan për Lincoln, ashtu meriton edhe Marku obeliskun që ngre Whitman me… “Kapiten, o kapiteni im!”
