Megjithëse në moshën 80 vjeçare, Abedini kishte një freski të mahnitshme në pikturën e tij, e cila shkrihej njësh me mjeshtërinë, teknikën e përsosur dhe eksperiencën. Dino ishte i ndërgjegjshëm se autorët e mëdhenj rigjejnë gjithnjë diçka fëminore e naive në fundin e jetës së tyre, e që në duart e tyre kthehet në një art të madh. “Ata që duan të qëndrojnë krijues gjer në fund, janë ata artistë që, megjithë moshën e tyre, dinë të ruajnë naivitetin fëminor”.
Ndërkohë, të shumtë ishin letrarët, poetë e prozatorë që i kërkonin Abedinit ilustrime për librat e tyre. Jo vetëm miqtë e afërt të tij si Gullievic, Berger, Velter, librat e Nazim Hikmet (La Jaconde, etj.) apo Emré, etj, por dhe “Le Muezin Amour”, i Louis Aragon, “Pierrot mon ami” i Raymond Queneau, “De Vercors à la Mediterannée” i André Verdet, “Les fragments d’Heraclite”, i Heraclite d’Ephèse, “Cité perdue: Istanbul”, i Richard Millet, “Les Heureus de Moscou”, i Charles Dobzynski, “La montagne d’en face” me poemat anadollase, e shumë të tjerë.
Edhe pse i sëmurë, vitet e fundit të jetës së tij vazhdoi të punonte me të njëjtin pasion e energji. Nxitonte. E dinte se ishte në fundin e jetës. Më 2 janar 1990, ekspozitën e tij në Paris e përshëndetën shumë gazeta e revista franceze si “Connaissance des Arts”, “Quotidien de Paris”, “Elle”, “Pariscope”, etj. “Abedin: le maitre des maitres!”, – ishte titulli i njërit prej shkrimeve. Një tjetër titullohej, sipas një shprehjeje të vetë Abedinit që i kishte thënë dikur Jashar Qemalit: “Pesimisti më optimist”. Po, ai ishte pesimisti më optimist. Kështu e konsideronte veten e tij Abedini në fund të jetës, ndoshta, për shkak të ngjarjeve që ndodhnin atëherë në Ballkan dhe në botë.
Fillimi i viteve ’90 solli shumë ngjarje, drama, tragjedi e luftra, ndërkohë që ai kishte ëndërruar aq shumë për njeriun dhe paqen. Megjithatë, shpresa e mbante. Ja, pse, ishte pesimisti më optimist.
Një nga ngjarjet spikatëse të këtyre viteve ishte dhe takimi i Abedinit me poetin e madh sufist Jonuz Emré. Sigurisht, si të gjithë artistët e letrarët turq, edhe ai e kishte lexuar Emré-në që në rini të tij, por, tashmë, bota e Emré-së po bëhej dhe bota e tij. Guzin filloi të përkthejë poezitë e sufistit të madh, ndërsa Abedini filloi ciklin e ri të shenjave, rrathëve mitikë të tij, duke iu rikthyer traditës së kaligrafisë otomane, ku brenda ishte dhe bota e vjetër islame dhe moderniteti. Abedini kërkonte të vizatonte njeriun dhe dashurinë e tij, që aq shumë i kishte kënduar Emré.
“… Gjithçka është tek qenia njerëzore
Botrat e nëndheshme dhe shtatëdhjetë velat
Dita dhe nata, dhe shtatë satelitët,
Ungjilli dhe Bibla, Kurani dhe Psallmet
Gjithçka është në qenien njerëzore…”
Shkas për t’iu rikthyer Emré-së u bë një miku i tij, poet, që kishte shkuar në Turqi. Ai i kishte folur Abedinit gjithë pasion për zbulimin e tij të madh: vargjet poetike të Jonuz Emré-së. Atëherë Emré nuk njihej dhe aq në rrethet intelektuale franceze. Atë mbrëmje, Abedini i u drejtua Guzines: – “Përse nuk i përkthen vargjet e Emresë?..” Dhe kështu nisi aventura e madhe në burimin dhe rrjedhën poetike të Emresë së madh. Dhe jo vetëm Guzin, por edhe Abedini me vizatimet e tij. Poeti i dashurisë njerëzore nisi të flasë në frëngjisht. Abedini nisi ciklin e tij me kaligrafinë arabe islamike. Shenja dhe imazhe të një bote të largët, që rivinin përmes modernitetit të një artisti të vërtetë.
Në 750 vjetorin e sufistit të madh që u festua në UNESCO, Abedini dhe Guzin ishin të pranishëm dhe me veprat e tyre: Guzin me përkthimet e saj në frëngjisht dhe Abedini me vizatimet e tij. Kështu takohej përsëri Abedini me sufistin e dashurisë. Shekuj të shumtë i ndanin në kohë. Shekuj dhe enigma. E, megjithatë, në këtë enigmë, dashuria njerëzore dhe humanizmi spikasnin mbi gjithçka.
Populli i saj është atdheu im
Mëngjese të reja, kohë e re, një bashkësi e re…”
Kështu shkruante 750 vjet më parë Emré. Këtë kishte kërkuar gjatë gjithë jetës së tij dhe humanisti internacional Abedin Dino.
Kur u ndava për herë të fundit me Abedinin, në studion e tij në “Rue de l’Eure”, megjithëse i sëmurë rëndë, i prekur nga një kancer, ai më shprehu dëshirën e madhe për të ardhur në Shqipëri. Edhe mikut tim Kaleshi, një javë para se të vdiste, i kish thënë se donte të bënte diçka për artistët e rinj shqiptarë. Një ftesë e kishte marrë tashmë për të ardhur në pranverë në Tiranë për të ekspozuar disa nga pikturat e tij. Por pranvera nuk do të vinte për Dinon. “Abedinin e pashë tri-katër javë para se të vdiste”, – më tregon Omer Kaleshi. – “Vuante nga kanceri. I shkova në shtëpi t’i çoja paratë që më kishte dhënë galeristja jonë e përbashkët në Stamboll. Më parë e mora në telefon, se e dija që ishte i sëmurë. Zëri i tij i dobët m’u përgjigj i gëzuar: – “Eja pasdite të pijmë bashkë një çaj!” Galeristja i kishte kërkuar dhe disa vizatime për galerinë, të cilat atë ditë i përzgjodhëm bashkë. Shumica ishin “nature morte”, lule, etj. Një moment, ashtu i zhytur në kolltuk, ai më tha: – “Jam plakur! Nuk ndjehem mirë… Dëgjo, Omer! Dua të bëj diçka për piktorët shqiptarë, por nuk di se çfarë. Tani dhe sëmundja s’po më le…”
Festën e fundit të Vitit të Ri e kaloi bashkë me ca miq në “Café Select”. Kafenetë e Parisit, veçanërisht ato të Montparnasit, “Le Dôme”, “La Rotonde”, “La Coupole”, etj, i pëlqenin shumë. Bota zhurmonte rreth tij. Ishin bashkë me Pablo Nerudën dhe Jashar Qemal: dy gjigandë të mëdhenj të letrave. Poeti i dashurisë dhe i paqes, shkrimtari i tokës dhe njeriut të shtypur. Bota njerëzore ishte brenda tyre: ithtarët e fjalës dhe të ngjyrës, së bashku në një prag lamtumire, përjetësisht.
Dhe sa kohë kishin mbetur? … Megjithatë, syri i tij ishte i lumtur. Dhe duart, gjithashtu. Duart që shtynin ende penelin me të njëjtin pasion dhe me të njëjtin nerv, si dikur. Duart në kërkim të “portretit të lumturisë”. Po cili vallë ishte ky portret? Vallë ajo arabeskë që vërtitej gjithë elegancë në fletën e bardhë të tij?… Ashtu, si një varg dashurie i Jonuz Emré-së për të rrokur në një lëvizje të pandërprerë vetë botën. Po, njeriu e kishte këtë fuqi ta rrokte gjithësinë brenda duarve të tij. Kjo ishte magjia e artit të madh…
Atë natë iu kujtuan vargjet e Nazimit, që shkruante për Parisin:
“… Cili qytet i ngjan verës?
Ti pi një gotë dhe ajo është e athët.
Në gotën e dytë të merr mendjen,
Në të tretën, e pamundur ta lesh tavolinën:
Garson! Edhe një shishe tjetër!…”
Edhe pse në spital, ai e ruante gjithnjë përzemërsinë dhe humorin. Një ditë, kur doli nga salla e operacionit, pasi kishte probleme dhe me zemrën, ai i bëri shenjë Guzines që të merrte diçka në komodinë, por Guzin nuk arrinte ta gjente. Ndoshta, ishte e hutuar. Atëherë ai përsëri i bëri shenjë dhe përsëri Guzin nuk e gjente. Kjo situatë e bëri atë të shpërthente në një të qeshur të madhe. Një ditë më vonë, kërkoi t’i ndiznin televizorin. Donte të shikonte lajmet, pasi mbesa e Musolinit, në Itali, kishte vënë kandidaturën për deputete. Kur spikerja njoftoi se ajo nuk kishte fituar në zgjedhje, u gëzua shumë, dhe i qetë kërkoi të flinte në paqe.
I shtruar në spital prej disa javësh, ai priste afrimin e ditës së përshëndetjes së fundit të kësaj bote. Edhe ai do të ikte fluturimthi tutje, drejt Portës Sublime. Në ditarin apo shkrimet e tij në spital, më 6 dhjetor 1993, në prag të vdekjes, ai shkruante:
“… Fëmijët e vitit 3000 do të qeshin me ne.
Ashtu si peshqit e pafuqishëm të kapur në grepin e fjalëve pa kuptim, ne jemi përpjekur pareshtur.
Në vitin 3000, nxënësit do të qeshin shumë me ne, ose më keq akoma : ata do të ankohen.
Vështirësia trallisëse për të vendosur këmbën në tokë.
Ç’ka më të rëndësishme se një gllënkë ujë?
Fryma. Gjithnjë e më e pakët.
Vështrimi: po ç’të shohësh ?
Shtrati. Një dyshek kallëpi prej plumbi.
Ndërsa infermierja, një fishekzjarre.
Je si një tub që kushton dy grosh.
Dhe dhembja e kokës. Sikur të pushonte?!
Bota vjen vërdallë në kokën time apo jashtë?
Serumi pika-pika. Çfarë do ky lëng i hidhur në gjakun tim?
Problem: të shohim nëse serumi do më bëjë mirë.
Rezultati i serumit… më kishin thënë.
Abedin Dino vdiq në mëngjesin e 7 dhjetorit të vitit 1993.
“Ne kurrë nuk bisedonim për vdekjen. Nuk e besonim, ose më mirë ne ia fshihnim njëri-tjetrit. Disa orë më parë, ai më tha të shkoja në shtëpi më shpejt se zakonisht. “Ndoshta më vonë s’do gjesh taksi”, më tha. Ika. Mora krevatin e Abedinit lart nga atelieri dhe e zbrita poshtë, pasi mendoja që, kur të dilte nga spitali të mos ngjiste më shkallët. Nga ora 11 e natës nuk di pse i telefonova mjekut të tij. “Asgjë për t’u shënuar” – m’u përgjigj ai. – “Po fle në një gjumë të thellë!” Nga ora 2 e mëngjesit ra telefoni. E kuptova. Abedini kishte shkuar…
Atë ditë, kushëriri i tij, Boris Dino më telefonoi që në mëngjes: Abedini ka vdekur!… U dëshpërova shumë. Pas një shkrimi që kisha botuar në Tiranë, mendoja ta ritakoja sërish dhe t’i jepja gazetën. Trupi i tij u çua për në krematoriumin e Thiais, pranë Parisit, ku që andej, i shuar, ai do të udhëtonte për në Turqi, atje ku kishte kaluar rininë dhe një pjesë të madhe të jetës. Artistin e mençur e brente gjithnjë meraku dhe dhembja për hapësirën dhe kohën e kufizuar që natyra i ka përcaktuar njeriut. E mundonte, sepse edhe pse 80 vjeçar, ai ndjente në vetvete një rini të re, gjithnjë në shpërthim… Ja, ashtu, si të hapte dritaren e studios për të hyrë drita, flladi dhe aroma e pranverës. “Me shumë mall do të vij për një ekspozitë në Shqipëri!” – më kishte thënë Abedini kur ishim ndarë.
Të nesërmen e vdekjes së tij “Le Monde” shkruante: “Abedin Dino, njeriu që njohu shtypjen dhe ekzilin, njeriu me bindje të thella që luftoi për lirinë e fjalës…” Paul-Jean Moulin në gazetën “l’Humanité” e titullonte shkrimin e tij: “Përshëndetje, vëlla! ” (Salut, frère!). Po, Abedini ishte një nga dishepujt e vëllazërimit. Gazeta tjetër franceze “Le Match de Paris” botonte shkrimin “Parisi i bën homazh mjeshtrit otoman”. Miku Guillevic, më pas shkroi: ”Abedini ishte vetë fisnikëria. Fisnikëria e përzemërt dhe e ëmbël e Abedinit, liria e tij supreme, finesë supreme. Humori i tij ishte në vazhdën e një spiritualiteti humanist dhe laik, që është i artistëve të mëdhenj të kohës sonë”.
Vdekja e Abedinit preku një numër të madh intelektualësh e artistësh. Njerëz të kombësive të ndryshme, pasi ai ishte mik i grekëve, rusëve, egjiptianëve, algjerianëve, kinezëve, hebrenjve. Greku Michel Vafiadis, nga grekët e Izmirit, para disa kohësh i kishte dhënë portretin që i kishte bërë: “Kam ardhur të të sjell portretin e ripajtimit” (turko-greke), i kishte thënë me të qeshur ai, duke i dhuruar një nga portretet më të bukura që i janë bërë Abedinit. Miku i tij piktori John Berger, në një intervistë dhënë gazetës “Liberation”, pyetjes së gazetarit lidhur me miqësinë e tij me Dinon, ai i përgjigjej: “Isha një mik shumë i afërt me Abedinin dhe mësova shumë nga ai. Madje kam shkruar disa tekste për pikturat e tij. Dhe tani që ju flas, në murin pranë shoh një pikturë të Abedinit. Gjëja e fundit që ka thënë para se të vdiste ishte: “John, përpiqu të jesh sa më realist të jetë e mundur”. Ishte e habitshme, pasi ai ishte një piktor i imagjinacioneve të çuditshme…”
Disa muaj më vonë, kur Abedini prehej në varrezat familjare “Rumeli-hissari Mazarligi” dhe përgjonte rrjedhën e nëndheshme të Bosforit, në Paris, erdhi miku im Ferit Hudhri. Menjëherë më pyeti për Abedinin meqë kishte dashur shumë ta takonte për librin e tij mbi piktorët e diasporës shqiptare. “Një galerist në Tiranë, – më tha Feriti, – i bëri ftesë Abedinit që të hapte një ekspozitë dhe ai i ishte përgjigjur se do të shkonte në pranverë”. Por pranvera do të vononte.
Në Rue de Grenelle, ku banoja atëherë, bashkë me Feritin pamë imazhet që kisha xhiruar në galerinë “Vieille du Temple”, atë ditë të ekspozitës së tij. Abedini na u shfaq sërish, i gjallë, me vështrimin e tij të ngrohtë e bujar, me të qeshurën e tij të ëmbël dhe modestinë e tij të madhe. Aty ishin dhe pikturat, vizatimet, tablotë, “fëmijët” e tij, pasi Abedini nuk kishte fëmijë.
Ferit Hudhri kishte ardhur një muaj më parë se mua në Paris, në shkurt të vitit 1991 dhe kishte kërkuar, siç shkruan ai në parathënien e botimit të parë të këtij libri, të takonte Abedinin. Dhe bashkë me Omer Kaleshin ata shkojnë në shtëpinë e tij në Rue de l’Eure. « Ndërkohë që isha ende duke fantazuar takimin, u hap dera e apartamentit 558. Vura re se edhe Abedini po e priste me emocion njohjen me një bashkëpatriot. U përqafuam si të njiheshim prej kohësh. Kur u ulëm, vura re se nga sytë e mjeshtrit 78 vjeçar dilnin lot… Iu duk e pabesueshme kur i thashë se kisha shkruar për të në shtypin shqiptar që para 10 vjetësh. “Këtu në Paris nuk më ka takuar asnjë shqiptar nga Shqipëria. Në ekspozitat e para ftoja ambasadën shqiptare dhe atë turke. Nga shqiptarja nuk më erdhi njeri dhe më pas nuk i kam ftuar më. Vetëm Ismail Kadareja më ka takuar… Kam edhe një mik të familjes në Shqipëri, Isuf Vrionin, por nuk e kam takuar ende. Nëna e tij ka qenē nga fisi ynë i Dinajve… Duke parë shumë nga krijimet në pikturë, në apartamentin e tij dykatësh, vazhduam të bisedonim gjatë për gjithë veprimtarinë artistike.
Në katalogët e ekspozitave përveç Parisit që ishte më i shpeshtë, shënoheshin edhe qendra të tjera të artit si Nju Jork, Ankara, Roma, Moska, Zyrih, Athina, Praga, Kopenhaga etj… Më pas vazhdoi të më pyeste më shumë kureshtje për jetën artistike në Shqipëri, për muzetë dhe galeritë e artit, për kinematografinë shqiptare. (Atë ditë ai ishte duke përgatitur pllakatin e një festivali të filmit turk, që ia kishin porositur nga Stambolli). Me shumë kureshtje më pyeste për çamët. “Më thuaj emrat e disa piktorëve çamë në Tiranë! ” Ndoshta donte të dëgjonte ndonjë mbiemër që i kujtonte fëmijërinë. Pas pyetjeve të tij gjithë kureshtje për Shqipërinë e kisha më të lehtë të shprehja dëshirën time, për ta ftuar mjeshtrin midis bashkatdhetarëve, për të ekspozuar dhe për të qëndruar disa kohë në Tiranë. “Tani jam i moshuar, por do të vij me shumë dëshirë dhe mall. Dua që edhe të pikturoj. Do të marr edhe disa piktorë të njohur francezë. Besoj do të na krijohet mundësia për të pikturuar dhe për të ekspozuar atje. Pastaj unë, bashkë me piktorët francezë do t’i dhurojmë disa nga punët tona për Galerinë e Arteve në Tiranë. Kështu kam vepruar edhe në disa vende të tjera bashkë me kolegët e mi francezë. Dino ishte i kënaqur edhe për ndryshimet demokratike që po zhvilloheshin në Shqipëri. “Tani, në ekspozitat e mia të ardhshme, do të më vijnë edhe nga ambasada shqiptare…” – më tha me buzëqeshje.
Disa vizatime apo “croquis” të Abedinit i kam parë vitet e fundit në një botim të Stambollit, ku ishin vendosur shumë nga vizatimet e tij. Por ajo që më bëri përshtypje ishin disa vizatime femrash që më kujtuan vizatimet e Man Ray-it në ilustrimin e poezive të Paul Eluard në librin “Duart e lira” (Les Mains Libres). Ishin pothuaj në të njëjtën frymë, por sigurisht një origjinalitet tjetër, me poetikën e një trupi erotik, të çliruar, të lirshëm, me një elegancë e harmoni që e gjejmë dhe në disa tablo të tjera të tij në akuarel apo guash, erotikë ku në mënyrë simbolike na paraqet seksin e gruas si të ishte pjesë e një tulipani në shpërthim e sipër… E habitshme që në portretin e tij aq të paqtë dhe në dukje të parë hijerëndë të fshihej një sensualitet aq i madh për gruan, femrën, origjinën e botës…/Marrë nga Facebook i autorit
