Në vitin 1905, një djalë 13-vjeçar i quajtur Ben Sands, bëri një zbulim aksidental, por të jashtëzakonshëm, në Shpellat Craighead të Tenesit: liqeni më i madh nëntokësor në Amerikën e Veriut, i njohur tani si Deti i Humbur. Ky objekt i madh nëntokësor vazhdon të magjepsë si shkencëtarët ashtu edhe eksploruesit, duke i mbajtur sekretet e tij fort pavarësisht viteve të tëra eksplorimi. Zbulimi ishte krejtësisht i paplanifikuar – Sands thjesht po eksploronte shpellat kur u zvarrit nëpër një tunel të ngushtë, duke e çuar përfundimisht në një liqen masiv nëntokësor. Sot, Deti i Humbur, që shtrihet në mbi 13 hektarë, mbetet kryesisht i paeksploruar, me madhësinë e tij të vërtetë dhe shumë sekrete që ende presin zbulim. Sipas një reportazhi të CBS News mbi Detin e Humbur, kjo mrekulli nëntokësore, e vendosur thellë brenda kodrave të Maleve Smoky, vazhdon të intrigojë dhe tërheqë mijëra vizitorë çdo vit.
Deti i Humbur ndodhet rreth 50 milje në jug të Knoxville, Tennessee, dhe shtrihet 140 metra nën tokë. Edhe pse sistemi i shpellave kishte qenë i njohur për fiset vendase amerikane dhe i eksploruar gjatë Luftës Civile, vetëm pas zbulimit aksidental të Sands liqeni u bë i famshëm. Vetë shpella mbart një histori të pasur, duke shërbyer si strehë për popullin Cherokee dhe më vonë si burim mineralesh për ushtarët Konfederatë gjatë Luftës Civile. Sot, ajo tërheq mijëra vizitorë çdo vit dhe vazhdon të intrigojë si turistët ashtu edhe shkencëtarët me madhësinë e saj të madhe dhe thellësitë e paeksploruara.
Ben Sands nuk po kërkonte të zbulonte një mrekulli nëntokësore kur hyri në Shpellat Craighead në vitin 1905. Në vend të kësaj, ai thjesht po eksploronte sistemin e shpellave kur hasi në një kalim të ngushtë. Tuneli, jo më i gjerë se një gomë biçiklete, shtrihej për 40 metra përpara se ai të dilte në një dhomë masive e të errët të mbushur me ujë. Reagimi i parë i Sands ishte të hidhte topa balte në liqen për të testuar madhësinë e tij. Mungesa e një jehone sugjeronte se liqeni ishte shumë më i madh nga sa imagjinohej fillimisht. Ky zbulim aksidental do të ndryshonte rrjedhën e eksplorimit shkencor dhe do të nxiste një magjepsje afatgjatë me Detin e Humbur.
Siç rezulton, Deti i Humbur shtrihet në një sipërfaqe prej mbi 13 hektarësh ujë dhe mbetet një nga liqenet më të mëdha nëntokësore në Amerikën e Veriut. Megjithatë, pjesa më e madhe e tij mbetet e paeksploruar. Pavarësisht përpjekjeve të zhytësve dhe eksploruesve për të hartuar hartën e liqenit, besohet se askush nuk ka arritur ende në fund të tij. Pafundësia e liqenit, e kombinuar me vendndodhjen e tij sfiduese dhe të largët, paraqet pengesa të konsiderueshme eksplorimi. Për vite me radhë, mendohej se ishte plotësisht i izoluar dhe ideja se çdo jetë mund të mbijetonte në një mjedis të tillë konsiderohej e pamundur. Megjithatë, kjo teori u testua kur trofta ylber u fut në liqen në vitet 1930.
Një nga aspektet më interesante të Detit të Humbur është ekosistemi i tij. Ndërsa dikur mendohej se liqeni ishte i lirë nga jeta, futja e troftës ka zbuluar një fenomen biologjik të papritur. Këta peshq, që tani numërojnë rreth 300 në liqen, janë përshtatur me mjedisin e errët dhe të izoluar me kalimin e kohës. Mungesa e dritës së diellit natyrale ka çuar në ndryshime në pigmentimin dhe shikimin e tyre. Guida turistike Savannah Dalton vëren se peshqit kanë humbur ngjyrën dhe një pjesë të shikimit për shkak të mungesës së dritës, një rezultat i izolimit të tyre afatgjatë. Ky përshtatje e ka bërë Detin e Humbur një subjekt interesant për kërkime biologjike se si speciet mund të mbijetojnë dhe të evoluojnë në mjedise të mbyllura dhe të varfra me lëndë ushqyese.
Përveç troftës, shkencëtarët besojnë se liqeni mund të strehojë specie të tjera të pazbuluara që janë përshtatur në mënyrë të ngjashme me kushtet unike të kësaj bote nëntokësore. Studimi i vazhdueshëm i këtyre peshqve dhe specieve të reja potenciale e bën Detin e Humbur një fushë të vlefshme kërkimore për biologët që studiojnë efektet e izolimit në organizmat e gjallë. Studiuesit janë veçanërisht të interesuar se si jeta mund të lulëzojë në kushte të tilla ekstreme, ku ekosistemet tradicionale nuk ekzistojnë.
Pavarësisht zbulimeve interesante të bëra deri më tani, pjesa më e madhe e Detit të Humbur mbetet një mister. Zhytësit kanë arritur të hartëzojnë vetëm një pjesë të vogël të liqenit dhe shtrirja e plotë e madhësisë së tij është ende e panjohur. Ndërsa liqeni mbulon mbi 13 akra, kufijtë e tij të vërtetë nuk janë zbuluar dhe besohet se pjesë të mëdha të liqenit mbeten të paeksploruara. Sistemi i largët dhe kompleks i shpellave të liqenit e bën të vështirë eksplorimin, me shumë tunele dhe dhoma të paeksploruara që ende presin të hetohen.
Përparimet teknologjike në zhytje dhe eksplorimin e shpellave japin shpresë se thellësitë e mbetura të liqenit mund të hartëzohen një ditë. Megjithatë, edhe me pajisjet moderne, pafundësia e liqenit dhe natyra e rrezikshme e mjedisit të tij nëntokësor paraqesin një sfidë serioze për eksploruesit. Ekziston gjithashtu mundësia e zbulimit të formacioneve të reja gjeologjike ose edhe dhomave shtesë të lidhura me liqenin. Për momentin, Deti i Humbur qëndron si një nga tiparet natyrore më joshëse dhe misterioze në Amerikën e Veriut, duke pritur që eksploruesit e ardhshëm të zbulojnë se çfarë fshihet poshtë.
Sot, Deti i Humbur është një nga atraksionet turistike më të vizituara të Tenesit, duke tërhequr vizitorë nga e gjithë bota. I vendosur në Shpellat Craighead, vendi sheh afërsisht 150,000 vizitorë në vit, të cilët vijnë për të eksploruar ujërat e tij të errëta dhe për të mësuar rreth historisë së tij të pasur. Një udhëtim me varkë nëpër liqen u ofron vizitorëve një mundësi të rrallë për të përjetuar këtë botë të fshehur dhe shumë prej tyre magjepsen nga troftat që notojnë nën sipërfaqe. Pavarësisht aksesit të turistëve, shtrirja e plotë e liqenit mbetet e pakapshme dhe pjesa më e madhe e tij vazhdon të jetë një mister shkencor.
Popullariteti i vazhdueshëm i Detit të Humbur, i kombinuar me rëndësinë e tij historike dhe intrigën biologjike, siguron që ai do të mbetet një objekt magjepsjeje për brezat që do të vijnë. Ndërsa eksplorimi vazhdon, sekretet e Detit të Humbur mund të zbulohen ngadalë, por për momentin, ai qëndron si një kujtesë e mrekullive të mëdha dhe të paeksploruara që mbeten nën këmbët tona.
