Fatos Nano, një ish-kryeministër i Shqipërisë i cili udhëhoqi tranzicionin e vendit të tij nga dekadat e diktaturës staliniste që përfundoi në vitin 1991, por koha e të cilit në detyrë u shënua nga turbulenca dhe pabarazi e madhe, ndërroi jetë më 31 tetor në kryeqytetin, Tiranë. Ai ishte 73 vjeç.
Vdekja e tij në një spital nga sëmundja kronike e mushkërive u njoftua nga Presidenti i Shqipërisë Bajram Begaj.
Karriera politike e zotit Nano përfshiu harkun e daljes 2-dekadëshe të Shqipërisë nga të qenit regjimi i fundit, më i izoluari dhe ndoshta më brutali komunist në Evropë në miratimin e diçkaje që i ngjante një demokracie, edhe pse me të meta.
Një mbijetues i përsosur politik i cili u përshtat me rrethanat në ndryshim të vendit të tij, Nano filloi si një ekonomist i ri i Partisë Komuniste dhe një i preferuar i vejushës së despotit jetëgjatë Enver Hoxha. Gjatë 40 viteve pas Luftës së Dytë Botërore dhe deri në vdekjen e tij në vitin 1985, Hoxha e kishte shndërruar vendin e tij të varfër në diçka të ngjashme me një kamp të madh burgu, portat e të cilit ishin të mbyllura për botën e jashtme.
Nano u emërua për herë të parë kryeministër në vitin 1991 nga pasardhësi i zgjedhur i Hoxhës, Ramiz Alia, ndërsa themelet e komunizmit shqiptar po shkërmoqeshin. Shpëtimi i Partisë së Punës së Shqipërisë – emri zyrtar i komunistëve – nuk ishte një mundësi, dhe Nano u bë udhëheqësi i pasardhëses së saj politike, Partisë Socialiste, një ndryshim emri që ai e detyroi të ndodhte.
Karriera e tij përfundoi me humbjen e zgjedhjeve 14 vjet më vonë – pas 3 mandateve të trazuara si kryeministër, më i gjati prej të cilave zgjati pak më shumë se 3 vjet; gati 4 vjet në burg pasi u dënua me akuza të dobëta për përvetësim të fondeve të ndihmave italiane nën qeverinë e rivalit të tij të betuar politik, presidentit Sali Berisha; dhe një ikje e dëshpëruar nga dera anësore e ndërtesës kryesore qeveritare, teksa protestuesit e tërbuar për vrasjen e një politikani të opozitës, Azem Hajdari, e sulmuan atë në vitin 1998.
Këto trazira shënuan fundin e mandatit të dytë nga 3 mandatet e tij si kryeministër. Nano u rikthye në detyrë 4 vjet më vonë, në vitin 2002, vetëm për t’u rrëzuar përsëri pasi demonstruesit, të zemëruar për pabarazitë e mëdha të vendit, hodhën gurë ndaj zyrës së tij në vitin 2004, duke paralajmëruar humbjen në votime vitin e ardhshëm.
“Rrokaqiejt shikonin nga lart mbi hapësira të mëdha të kryeqytetit pa drita”, – shkroi Fred C. Abrahams në librin e tij të vitit 2015 “Shqipëria Moderne: Nga Diktatura në Demokraci në Evropë”, ndërsa ish-komunisti miop, Nano, “bëri një operacion me lazer për sytë, shëtiste me Mercedesin e tij të zi me shpejtësi nëpër Shqipëri dhe zbukuronte skenën shoqërore”.
Uljet dhe ngritjet e karrierës së Nanos pasqyruan turbulencat e Shqipërisë gjatë epokës së saj të tranzicionit.
“Vendi është kapur në një spirale hakmarrjeje, të nxitur nga lakmia dhe armët, gjë që e ka lënë pjesën më të madhe të popullsisë në një gjendje privimi dhe terrori ekstrem”, – shkroi gazetari britanik Misha Glenny pasi vizitoi Nanon në vitin 1997, teksa ai ishte gati të fillonte periudhën e tij të dytë si kryeministër.
Nano, i liruar vetëm së fundmi nga burgu, e ruajti qetësinë përballë anarkisë së vendit të tij. Ai ishte “sarkastik dhe i pashqetësuar”, shkroi gazetari Michel Bôle-Richard në “Le Monde” atë verë, “me një buzëqeshje të vogël, argëtues dhe tallës”.
Ai ishte njohur në vitet 1980 si ekonomist, duke shërbyer si studiues në Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste në Tiranë, me një këmbë të ngulur fort në regjimin e vjetër të Shqipërisë. Instituti drejtohej nga Nexhmije Hoxha, e veja e Enver Hoxhës. Deri në vitin 1990, Nano i jepte këshilla ekonomike Alisë, njeriut që mbante pishtarin e Hoxhës.
Nano “nuk kishte vese gjatë kohës që punonte në institut”, i tha zonja Hoxha një intervistuesi në vitin 2013, 7 vjet para vdekjes së saj. “Ai kishte vlerësimin tim më të lartë. E shihja si një kuadër me perspektivë”.
Edhe duke pasur parasysh lidhjet e tij me regjimin, emërimi i Nanos si kryeministër në fillim të vitit 1991 u pa si një përshëndetje për reformistët. Një statujë gjigante e pikturuar me ar e Hoxhës në Sheshin Skënderbej në Tiranë u rrëzua po atë muaj.
Zgjedhjet e para të lira që nga vitet 1920 u mbajtën në fund të marsit dhe ish-komunistët u mbajtën në pushtet nga një elektorat rural i kujdesshëm ndaj ndryshimit. Një grevë e përgjithshme në qershor nga 350 mijë punëtorë e detyroi Nanon të largohej nga detyra atë muaj.
Vështirësitë e tij sapo kishin filluar. Pasi Partia Demokratike e Berishës “e emërtuar kështu në mënyrë të papërshtatshme”, komentoi “The New York Times”, mori pushtetin në vitin 1992, ajo filloi të hetonte Nanon.
Ai u arrestua në korrik të vitit 1993. U dënua për akuzat e përvetësimit në prillin e ardhshëm dhe u dënua me 12 vjet burg pas një gjyqi që Abrahams e përshkroi se ishte “plot me manipulime”.
Gjyqtari kryesues dha dorëheqjen në mes të gjyqit për shkak të asaj që ai e quajti presion politik për të dënuar. E gjithë çështja u denoncua nga grupet e të drejtave të njeriut si e motivuar politikisht – megjithëse jo nga Qeveria e SHBA-së, e cila dyshonte për rrënjët komuniste të Nanos.
Ai i kaloi vitet e ardhshme në burg duke komplotuar kthimin e tij dhe duke udhëhequr partinë e tij nga qelia e tij prej 10 metrash katrorë, me ndihmën nga jashtë të gruas së tij në atë kohë, Rexhinës.
Për kohën e tij në burg, ai i tha “Le Monde”: “Në afat të shkurtër njeriu bëhet agresiv, në afat të gjatë shkatërrohet, por në afat të mesëm njeriu bëhet më i mençur”.
Ai u lirua në mars të vitit 1997 gjatë një amnistie të përgjithshme, teksa vendi ra përsëri në kaos pas rënies së disa skemave Ponzi të sanksionuara nga qeveria, në të cilat ndoshta 80% e popullsisë kishte humbur kursimet. Situata e fundosi Berishën dhe Nano u rikthye në detyrë atë verë.
Glenny, gazetari britanik, e quajti atë në atë kohë “një reformator të përkushtuar me një shumicë të madhe që e mbështet”, por pranoi se “ai ende nuk ndihet mjaftueshëm i fortë për të denoncuar trashëgiminë e Hoxhës në publik”.
Situata e Shqipërisë nuk u përmirësua nën drejtimin e Nanos. Socialistët “dinin si t’i mbushnin xhepat”, shkroi Abrahams. “Arsimi dhe njohuritë e tyre të gjuhëve lehtësuan korrupsionin që shpejt u bë sistematik”. Nano, i rraskapitur kur doli nga burgu, u vu re shpejt nga diplomatët të mbante mansheta të arta, kostume të qepura dhe unaza të mëdha.
Vrasja e politikanit të opozitës, Hajdari, ishte pika e fundit, pasi disa akuzuan zyrtarët qeveritarë për përfshirje në krim. Zyra dhe rezidenca e Nanos u plaçkitën në trazirat që pasuan dhe ai dha dorëheqjen në fund të shtatorit 1998.
3 persona të përshkruar si anëtarë të një “bande” nga Abrahams u dënuan për vrasjen e Hajdarit në vitin 2002. “Për vite me radhë përfshirja e Hajdarit në krim u diskutua gjerësisht”, shkroi Abrahams.
Socialistët fituan një raund tjetër zgjedhjesh parlamentare në vitin 2001 dhe Nano, ende njeriu i fortë i partisë, u rikthye në detyrë. Por kjo nënkuptonte vetëm një periudhë edhe më të gjatë keqmenaxhimi.
Nano dhe socialistët “kishin grumbulluar pasuri të madhe dhe donin më shumë”, shkroi Abrahams. Partia e tij humbi zgjedhjet në korrik 2005 dhe Nano dha dorëheqjen në shtator. Berisha e pasoi atë që shërbeu deri në vitin 2013. Nën administratën e Biden, Berisha u ndalua të hynte në Shtetet e Bashkuara për shkak të “përfshirjes në korrupsion të konsiderueshëm”.
Fatos Thanas Nano lindi në Tiranë më 16 shtator 1952, djali i vetëm midis 4 fëmijëve të Thanas Nanos, një ish-drejtor i transmetuesit kombëtar të Shqipërisë, dhe Maria (Shuteriqi) Nanos, një zyrtare qeveritare.
Një fëmijë i elitës së privilegjuar të partisë, Nano kishte një anë rebele që në adoleshencë, duke formuar një grup roku që luante muzikë, si “Beatles”, që ishte rreptësisht e ndaluar në atë kohë.
Ai u diplomua në Shkollën e Mesme “Sami Frashëri” dhe mori një diplomë në ekonomi politike nga Universiteti i Tiranës në vitin 1974. Vitin tjetër, ai mori një punë si ekonomist në një uzinë metalurgjike në qytetin e Elbasanit dhe në vitin 1983, mori një doktoraturë në ekonomi nga Universiteti i Tiranës.
Kur u emërua si studiues në Institutin e Studimeve Marksiste-Leniniste – disa burime thonë se kjo ndodhi që në vitin 1978, ndërsa të tjera e vendosin atë në mesin ose fundin e viteve 1980 – karriera e tij mori hov.
Nano lë pas Edën dhe Sokol Nanon, fëmijët e tij me gruan e parë, me të cilën u divorcua në vitin 2001; gruan e tij të dytë, Xhoanën, me të cilën u martua në vitin 2002; dhe motrat e tij, Sashenka, Vjollca dhe Mimoza Nano.
Ai bëri kandidime të pasuksesshme për t’u zgjedhur President nga parlamenti, ku tre të pestat duhet të bien dakord për një kandidaturë – në vitet 2007 dhe 2012, duke mos arritur të marrë mbështetje të mjaftueshme.
Nano la një gjurmë në jetën politike të vendit të tij, megjithëse një gjurmë të paqartë. “Dinak dhe i paparashikueshëm”, shkroi Abrahams për të. “Ai bëri pazare dhe eci përpara”./ The New York Times”
