Një nga imazhet më të ftohta dhe tronditëse të Holokaustit, ku një ushtar nazist i veshur me uniformë dhe syze drejton armën drejt kokës së një burri hebre që gjunjëzohet para një grope të mbushur me trupa, ka marrë një dimension të ri pas gjetjeve më të fundit të një historiani gjerman.
Prej vitesh, fotoja njihej gabimisht si “Hebreu i fundit në Vinica” (The Last Jew in Vinnitsa) dhe ishte shoqëruar me mister mbi vendin, datën dhe identitetin e autorëve të krimit. Tashmë, pas një pune shumëvjeçare kërkimore të kombinuar me përdorimin e inteligjencës artificiale, historiani Jürgen Matthäus thotë se ka arritur të identifikojë personin që shfaqet në rol vrasësi në atë moment fatal.
Zbulimi i bërë përmes arkivave dhe inteligjencës artificiale
Sipas studimit të tij të botuar në revistën shkencore Zeitschrift für Geschichtswissenschaft, masakra është kryer më 28 korrik 1941, në qytetin Berdychiv, rreth 150 kilometra në jugperëndim të Kievit. Atje, komandoja naziste Einsatzgruppe C kishte filluar aksionet për shfarosjen e hebrenjve dhe “partizanëve” pak ditë para vizitës së Adolf Hitlerit në front.
Falë kombinimit të metodave tradicionale të hulumtimit historik, arkivave, dëshmive familjare dhe analizës së imazheve nga ekspertët e grupit investigativ Bellingcat, Matthäus arriti të identifikojë nazistin e armatosur në foto si Jakobus Onnen, një mësues gjerman i gjuhëve dhe gjimnastikës, lindur në vitin 1906 pranë kufirit me Holandën.
Si ndihmoi inteligjenca artificiale
Një lexues, i ndikuar nga publikimi i parë i kërkimeve të Matthäus, kishte kontaktuar duke treguar se, sipas letrave dhe dokumenteve familjare, i afërmi i gruas së tij mund të ishte njeriu në fotografi. Megjithëse shumë letra nga fronti lindor ishin shkatërruar në vitet ’90, familja ruante ende foto të Onnenit. Këto u përdorën përmes një krahasimi të detajuar me imazhin famëkeq, duke përdorur teknologji të inteligjencës artificiale për njohjen e fytyrës.
Ekspertët e IA-së theksuan se për imazhe historike nuk është e mundur të arrihet një përputhje absolute si në analizat forenzike moderne, por ngjashmëria ishte mjaft e lartë dhe, e kombinuar me prova të tjera dokumentare, mjaftonte për ta bërë identifikimin publik.
Kush ishte Jakobus Onnen?
Onnen i përkiste një familjeje të arsimuar dhe në rini kishte interes për udhëtime e studime gjuhësore. Ai u anëtarësua në Partinë Naziste përpara ardhjes në pushtet të Hitlerit në vitin 1933 dhe, si shumë bashkëkohës të tij, u përfshi në njësitë e shfarosjes gjatë pushtimit të Bashkimit Sovjetik. Ai mbeti një ushtar i thjeshtë, pa u promovuar ndonjëherë në gradë të larta, dhe u vra në front në gusht të vitit 1943.
“Pjesëmarrja në masakra të tilla nuk të siguronte karrierë apo shpërblime. Ishte diçka e konsideruar si normale në ato njësi të vrasjes”, shpjegon Matthäus.
Historiani shpreh keqardhje që letrat origjinale të Onnen nga fronti u shkatërruan, pasi ato mund të kishin dhënë më shumë informacion mbi motivet dhe bindjet e tij. Megjithatë, një i afërm që i kishte lexuar në atë kohë i përshkroi si “banale”, duke treguar mungesën e reflektimit mbi krimet.
Një foto simbol i Holokaustit në lindje
Fotografia e masakrës në Berdychiv, sipas Matthäus, është një nga dëshmitë më të drejtpërdrejta të krimeve të Holokaustit. Ai thekson se imazhi është po aq i rëndësishëm sa pamja ikonike e portës së kampit Auschwitz, pasi tregon ballë për ballë momentin mes viktimës dhe vrasësit.
Në Berdychiv, ku jetonin rreth 20 mijë hebrenj para pushtimit nazist, në vitin 1944 kishin mbetur gjallë vetëm 15, sipas raportimeve të Der Spiegel. Fotografi të tilla, shpesh të marra nga vetë ushtarët gjermanë si “trofe”, tregojnë brutalitetin e hapur të masakrave dhe rrëzojnë mitin se shoqëria gjermane nuk ishte në dijeni të genocidit.
Puna për të identifikuar viktimën
Matthäus ka nisur tashmë një fazë tjetër të kërkimit: identifikimin e viktimës së gjunjëzuar në foto. Ai po bashkëpunon me studiuesin ukrainas Andrii Mahaletskyi dhe po shfrytëzon arkivat sovjetike për të zbuluar emrin e tij. Edhe në këtë rast, inteligjenca artificiale mund të ndihmojë, nëse gjenden imazhe të krahasueshme nga komunitetet e shkatërruara hebreje në atë zonë.
“Pjesa më e madhe e më shumë se një milion viktimave në territoret e pushtuara të Bashkimit Sovjetik mbeten të panjohura, ashtu siç donin edhe vetë vrasësit,” shprehet Matthäus.
